Evropa između „nikad više“ i „možda kasnije“

Piše: Esad Bajić

Puno je znakova koji ukazuju da Evropa više nije sigurna u samu sebe. Vrijednosti za koje je nekad tvrdila da su neupitne, danas su na provjeri. Nije u pitanju samo institucionalna ili politička kriza – već i kriza samopercepcije. Evropa više ne zna da li je ono što je do jučer tvrdila da jeste niti šta bi mogla biti ako to prestane biti. U tom vakuumu između jučer i sutra rastu cinizam, populizam i podjele.

Mnogo je znakova koji ne ulijevaju optimizam. Politička nestabilnost, društvene podjele, osjećaj kulturne dezorijentacije. Multikulturalnost kao perjanica evropske misli postaje tema iz koje se danas povlače i liberali. Parekh, jedan od vodećih mislilaca u oblasti multikulturalizma, upozorava na potrebu prilagođavanja ovog koncepta novim globalnim izazovima, ali priznaje da postoji “umor od multikulturalizma” u dijelu evropske javnosti i političkih elita.

Taj umor se posebno manifestuje u odnosu prema migrantskim zajednicama. U posljednjim decenijama, naročito rastom migracija i višekulturalnih društava, tradicionalne se hrišćanske vrijednosti više ne ističu kao duhovna vodilja za otvorenost, nego se koriste za opravdavanje restrikcija i politika koje ciljaju na ograničavanje prava manjina, pod izgovorom “odbrane evropskog identiteta” ili “čuvanja hrišćanske tradicije”.

Pod pritiskom ekonomske nesigurnosti, političkih kriza i senzacionalističkih medija, migranti – posebno muslimani – sve češće postaju kolektivni krivci.

Na ulicama je primjetno više straha, u parlamentima manje obzira. Wilders u Holandiji govori o “islamskoj invaziji”. Meloni u Italiji zatvara luke da bi “branila hrišćansku Evropu”. AfD u Njemačkoj traži povratak “pravog identiteta”. Koliko god to bili politički slogani, ujendo su i pukotine u tkivu evropske ideje.

Ova kriza bi sigurno bila još složenija da Evropi, objektivno, ne treba radna snaga. Bez te potrebe, otpor bi, vjerojatno, bio još jači i direktniji. Ekonomska realnost je ono što sprečava da se “pukotine u tkivu” pretvore u potpuni prekid. Evropske vrijednosti su od početka bile zasnovane na ideji snage asimiliranja, no, pretpostavka o “čistoj evropskoj trećoj generaciji” se ispostavila kao pogrešna.

Danas su glasni zahtjevi da se novi stanovnici “prilagode”, ali upitno je da li Evropa sama više zna šta bi značilo biti “prilagođen”. Kwame Anthony Appiah, jedan od najistaknutijih savremenih filozofa identiteta i kozmopolitizma, upozorava da Evropa više ne zna na kojim vrijednostima uopće insistira: „Zajednička pripadnost više ne znači zajednički pogled na svijet. Evropa nije izgubila vjeru – izgubila je razgovor.“

Naravno, ima i onih koji će reći da je ovakvo sagledavanje pretjerano pesimističan ugao gledanja. Da su ove pojave samo privremeni valovi. Ali, ne zaboravimo, destrukcija vrlo rijetko dolazi odjednom, češće kroz niz sitnih promjena koje ljudi zovu “normalnim”.

Kuda ide Evropa?

Na to pitanje danas niko nema jasan odgovor, jer Evropa više nije ni sigurna šta želi da bude. Govori o “hrišćanskim vrijednostima”, a zaboravlja šta to znači. Govori o univerzalnosti ljudskih prava, a prodaje oružje onima koji ruše sve za šta se Evropa nekada zalagala. Šuti dok se u Gazi dešava ono što bi u bilo kojoj drugoj situaciji nazvala ratnim zločinima.

U svijetu gdje sve manje upravlja ideja, a sve više goli interes, teško je sa sigurnošću predvidjeti smjer.

Evropa 1945. godine tačno je znala šta je zlo – jer ga je gledala licem u lice: logori smrti, spaljeni gradovi, milioni mrtvih. Tada je rekla „Nikad više.“Jasno. Kategorički. Bez uvijanja. Iz te odlučnosti nastale su institucije, iz te vjere zakoni, iz tog straha savezi. Danas, međutim, kao da govori: „Možda kasnije.“Možda kasnije ljudska prava. Možda kasnije Gaza. Možda ćemo se kasnije otvoreno suočiti s vlastitim ekstremizmom.

I možda se baš u toj razlici između „nikad više“ i „možda kasnije“ krije odgovor na pitanje: Kuda ide Evropa?

Mi, u Bosni i Hercegovini, smo dio te Evrope. Njena gibanja neće nas mimoići, a sigurno ni njihove posljedice.

(Islamske informativne novine Preporod)