Muvekithana
Piše: Hamza Lavić
U kontekstu mjerenja vremena, odnosno njegove praktične primjene u svakodnevnome životu muslimana, dvije vrste građevina obilježile su prostore na kojima se nekada prostiralo Osmansko Carstvo – muvekithane i sahat-kule.
Muvekithane su objekti u kojima su smješteni astronomski predmeti za mjerenje vremena nastupanja dnevnih molitvi, tj. namaza i izrade kalendara, koji su građeni u sklopu kompleksa pojedinih vakufa, obično uz džamiju. U muvekithanama službu obavljaju specijalizirani astronomi, koji se nazivaju muvekiti. Muvekit je prvo institucionalizirano astronomsko zanimanje u Bosni i Hercegovini. Njegov zadatak je izrada takvima, odnosno kalendara, određivanje početaka vremena pet dnevnih namaza i čuvanje instrumenata koji se koriste u muvekithani.
Pošto su se sahat-kule najčešće nalazile u blizini muvekithana, opis poslova muvekita često je podrazumijevao i reguliranje funkcionalnosti mehanizma sata u sahat-kuli, u skladu s lunarnim kalendarom.
Ulaskom u orijentalno-islamski vjerski i kulturno-civilizacijski krug, posredstvom Osmanlija, polovinom 15. stoljeća muslimani Bosne i Hercegovine susreli su se s praktičnim izazovima u vezi s određivanjem preciznog vremenskog okvira obavljanja dnevnih namaza. Dugo vremena muslimani su se za određivanje početaka namaskih vremena i pojave mlađaka koristili tzv. “narodnom astronomijomˮ, koja se sastojala od optičkog viđenja mlađaka na nebu, odnosno praćenja veličine sjene pojedinih predmeta.
Zbog neusaglašenosti među pojedinim astronomima prilikom vršenja proračuna, pojavljivale su se nedoumice kod vjernika, pa je osmanska uprava počela osnivati zvanične institucije. Muvekithane su osnivane od strane vakufa ili sultanovih namjesnika, a muvekiti su najčešće bili službenici pojedinih vakufa, koji su dobijali mjesečnu naknadu za svoj rad. Upravo u vrijeme sultana Mehmeda II Fatiha izgrađena je prva muvekithana u Osmanskom Carstvu u sklopu njegovog vakufskog kompleksa u Istanbulu, što je potom slijedilo i u drugim krajevima Carstva.
Na najstariji spomen muvekithane u Bosni i Hercegovini, u dostupnoj literaturi, nailazimo u vakufnami Ćejvan-ćehaje u Mostaru, sastavljenoj 1558. godine, gdje se u popisu vakufskog inventara spominju dvije vrste satnih mehanizama: “čan-sahatˮ - sat sa zvonom i “kum-sahat - pješčani sat. Ipak, prvu službenu muvekithanu u Bosni i Hercegovini izgradio je uz Carevu džamiju u Sarajevu 1853/54. godine bosanski valija Huršid-paša, odredivši i vakuf iz kojeg će se ova ustanova izdržavati.
U godinama koje su slijedile izgrađene su muvekithane u Banjoj Luci, Mostaru, Gradačcu i Tuzli. Poznato je da je u BiH u prošlosti osim muvekithana izgrađeno i ukupno devetnaest sahat-kula: u Travniku i Sarajevu bile su po dvije, dok je po jedna bila u Banjoj Luci, Donjem Vakufu, Foči, Gornjem Vakufu, Gračanici, Gradačcu, Livnu, Jajcu, Maglaju, Mostaru, Nevesinju, Počitelju, Prozoru, Pruscu, Stocu, Tešnju i Trebinju. Sahat-kula uz Gazi Husrev-begovu džamiju i dalje koristi “ala turkaˮ, odnosno lunarni način računanja vremena.
Prvi službeni muvekit u našoj zemlji bio je Ali Šerif Faginović, poznati kaligraf koji je u muvekithani pored Careve džamije ovu dužnost obavljao od 1854. do 1921. godine. Među najpoznatije bosanskohercegovačke muvekite spada i Salih Sidki Hadžihusejnović, prvi muvekit Gazi Husrev-begova vakufa, koji je napisao veći broj radova iz astronomije, a koji je široj javnosti poznat i po djelu Tarih-i Muvekkit, odnosno Muvekkitova istorija Bosne.
Najznačajniji instrumenti korišteni u početku u muvekithani bili su sunčani sat, astrolab, rub'-tahta ili kvadrant, gnomon, kibletnama i libela. Do danas su sačuvani brojni primjerci rub'-tahti u mevekithanama, muzejima i privatnim kolekcijama u BiH, a na osnovu potpisa znamo da su ih izrađivali i autori porijeklom iz Bosne i Hercegovine, kao što su Sidki Bosnevi, Mula Ibrahim, Jevrej Mirkado i Emin, sin Omerov, u 18. stoljeću, Muhammed Akif Bosnevi, Ali, Ahmed Nijazi, Zuhdi Bosnevi i Mustafa u 19. stoljeću i dr.
Najpoznatiji sačuvani primjerak sunčanog sata u Bosni Hercegovini nalazi se na desnoj ivici jugozapadnog dijela zida Hadži Ali-begove džamije u Travniku. Visok je 2,4 metra i postavljen je prema precizno određenim geografskim parametrima lokaliteta na kome se nalazi. Ranije je korišten za podešavanje mehaničkih satova ugrađenih u dvije travničke sahat-kule. U muvekithani Gazi Husrev-begova vakufa u Sarajevu sačuvan je jedan primjerak ručnog sata iste vrste.
