Grad - Geneza urbane i arhitektonske forme

Piše: Aida Idrizbegović Zgonić

Historijske jezgre gradova su nastale, prije svega, zbog specifičnosti njihovog geografskog položaja, kao nodalna mjesta gdje se ukrštaju trgovački putevi i prirodna bogatstva. Historijske, stilske odlike su sekundarne u oblikovanju prostora.

One proizlaze iz već postojećeg vernakularnog graditeljstva, dostupnih materijala, načina života, stepena razvijenosti kulture i civilizacije te shodno tome se manifestiraju u prostoru - od stambene kuće do gradskog tkiva. Na teritoriji Bosne i Hercegovine Osmanlije su utemeljile orijentalni tip grada, karakterističan po principu funkcionalne odvojenosti zanatsko-poslovne zone - čaršije i stambenih zona - mahala.

Prostornu organizaciju osmanskih gradova oblikovali su feudalni društveni odnosi, religijski i porodični običaji i odnos između porodičnog /privatnog (mahale - porodica, komšije, prijatelji, priroda) i javnog/poslovnog (čaršija - zanati, trgovina, komunikacija, kultura). U funkcionalnoj i socijalnoj organizaciji grada javnost je, dakle, bila dominantno obilježje čaršije, a privatnost mahala. 

Urbana i arhitektonska tipologija se razvila kroz dva ključna elementa (Kostof, 1991): 1. urbani proces koji oblikuje prostor grada (društveno uređenje, religijski i ekonomski utjecaji) i 2. arhitektonske forme koja je proizvod transpozicije osmanske arhitekture na prostoru BiH uz značajan doprinos lokalnih utjecaja.

Općenito, arhitektura mahala i čaršije (dućana) nastala je multipliciranjem i transformacijom osnovnog jednostavnog modela, koji je iznova prilagođavan potrebama i uvjetima, što je inače karakteristika islamskih gradova. Uz osnovne jedinice grade se monumentalnije sakralne i profane strukture koje daju jasnu prostornu, funkcionalnu i vizuelnu hijerarhiju.

Takav model razvoja je opisan kroz jednostavnu shemu: materijal + struktura = tipologija + multipliciranje = teritorija/grad(ovi) = civilizacija (Petruccioli, 2007).

Upravo takva naizgled jednostavnost omogućava vrlo jasnu i čitljivu sliku grada, orijentaciju u prostoru, kodifikaciju arhitekture i identiteta prostora.

Od univerzalnog ka posebnom/regionalnom 

Urbane cjeline u BiH nastale pod osmanskim utjecajem, iako vrlo pomno planirane, u sebi su inherentno sadržavale empirijska znanja o prostoru, te su gradovi formirani ponavljanjem sličnih matrica urbanih i arhitektonskih elemenata, značajno prilagođenih novim morfološkim i klimatskim uvjetima.

Ovakav razvoj je gradove pretvarao u skladne cjeline, proizašle iz specifičnog ambijenta (primjer Počitelj, Vranduk), s arhitekturom koja je bila bliska čovjeku i njegovim potrebama. Unutar ovakvog sistema nalazili su se veći, monumentalni objekti koji su služili kao funkcionalne i vizuelne reperne tačke, te na taj način formirale sliku grada koji je povezan i protkan islamskim vjerskim načelima ali istovremeno okrenut ka stvaranju humanijih životnih uvjeta. 

Takav univerzalni princip se onda prilagođavao prirodnim uvjetima, stvarajući iznova poznati ali i jedinstveni gradski prostor. Arhitektonska tipologija se prije svega zasnivala na dostupnom materijalu i tradicionalnoj gradnji s elementima osmanske arhitekture. 

U Hercegovini imamo tipične kamene strukture prilagođene toplijim klimatskim uvjetima, od kuća s otvorenim divanima, kamenih dućana, do kamenih monumentalnih struktura džamija, hamama, mostova. Gradovi su nastajali na rijekama (Mostar, Stolac), koje su činile kičmu grada i povezivale ga u cjelinu protkanu brojnim kanalima s mlinicama.

Od hercegovačkih gradova možemo posebno izdvojiti Mostar, kao najznačajniji urbani centar regije, gdje je povezanost između grada i vode (Neretve i Radobolje), iskazana kroz sistem ulica koje se protežu paralelno uz obje rijeke i na svom spoju su krunisane veličanstvenom strukturom Starog mosta (izgrađen 1566. godine), što ovu urbanu kompoziciju čini jedinstvenom.

Južnije od Mostara nalazi se još jedna urbana struktura - Počitelj, koja se čini kao amfiteatar, kamena pozornica iz koje izranjaju srednjovjekovne utvrde, kamene kuće, monumentalna kupola i munara Hadži Alijine džamije. 

Arhitektonska tipologija u centralnoj i sjevernoj Bosni se naslanja na bogatu tradiciju gradnje u drvetu, koja uz hladnije klimatološke uvjete sama po sebi nameće graditeljski sklop koji će odgovoriti na postavljene uvjete (Jajce, Travnik). Grad Jajce je obgrljen srednjovjekovnim zidinama, a snažni i oštri volumeni krovova govore o specifičnoj prilagodbi tipičnoj za sjeverne oštrije bioklimatske uvjete. 

Sarajevo, kao najveći grad, bio je središte vlasti i ekonomske aktivnosti, s obuhvatom čaršije koji je bio mnogo veći od danas preostalog dijela. Grad je formiran kao centralni tip (u odnosu na današnji izrazito longitudinalni karakter), sa fokusom na čaršiji, koja se sastojala iz nizova dućana i monumentalnih struktura kao što su džamije, medrese, bezistani, hanovi i drugi objekti. Sarajevo je kao urbana cjelina doživjelo najveći procvat tokom 16. i 17. stoljeća, zajedno s historijskim tokovima unutar Osmanskog Carstva.

Mahale su u Sarajevu dale snažan pečat izgledu samog grada, koji je predmet brojnih istraživanja zbog visokog stepena kulture življenja i specifičnosti arhitekture. Suština postojanja i vitalnosti sarajevskih mahala počiva, prije svega, na onome što bismo mogli nazvati obitavanjem (Heidegger, 1954) i snažnoj socijalnoj koheziji. Naša mentalna i emotivna slika mahala su skupovi stambenih objekata (vrlo često idealizirana), u harmoniji s okolinom. Iako urbane strukture mahala imaju manje ili veće fokusne repere (džamije), mjesta za okupljanje, sistem ulica, sve je zapravo podređeno stambenoj funkciji.

Džamije, odnosno minareti jesu vizuelni i funkcionalni reperi prostora u slici grada i na jedan specifičan način formiraju obuhvate mahala, ali urbana forma koja definira prostor jeste kuća u svim svojim oblicima: od tradicionalne do neformalne/skromne gradnje, te raskošnih stambenih jedinica (Svrzina kuća).

Lekcije i budućnost

Ono što je važno izdvojiti za cjelokupnu sliku o gradovima u BiH jeste jedna duboka i iskonska povezanost ljudi, prostornih odlika i funkcionalnosti svake urbane sredine, civilizacije koja je shvatala važnost infrastrukture, vodovodne mreže, ulica, puteva uz koje su bili hanovi, karavan-saraji. Isto načelo univerzalnosti i prilagođavanja moguće je pronaći u svakoj individualnoj strukturi koja čini grad, jedna kuća je grad u malom sa sekvencama intimnog i privatnog prostora, kao i svaki dućan koji je imao vanjski izloženi prostor za trgovanje i unutrašnju magazu za čuvanje robe.

Od osmanskog perioda do danas historijske jezgre gradova prošle su kroz značajne transformacije, dogradnje i razgradnje ali ona osnovna urbana matrica jasno je čitljiva i prepoznatljiva, te dominatno definira identitet svakog grada. Moguće je govoriti i o autentičnosti tog tkiva uz shvatanje jedne šire definicije autentičnosti koja se sastoji iz materijalnih ostataka, načina života, društvene kohezije i svih slojeva i kontinuiteta funkcije, forme ili ideje.

Potrebno nam je, ali naravno i jedino moguće, da gradove nastale u osmanskom periodu sagledavamo iz današnje perspektive, kada se intenzivno govori o održivom rastu i razvoju urbanih cjelina u skladu s prostornim kapacitetima, funkcionalnosti i zelenoj arhitekturi. Sve ovo je bilo već sastavni dio historijskih gradova, a posebno orijentalnih zbog humanog mjerila i povezanosti s okolinom, zelenilom i vodom koje je utkano u tkivo grada.

S obzirom na navedeno, možemo reći da osmanski gradovi u BiH u sebi sadrže jednu univerzalnu pouku za savremenu arhitekturu, unutar koje su sadržani savremeni koncepti odgovorne gradnje, pojmova održivosti i bioklimatske arhitekture, kao i načela utilitarnosti i fleksibilnosti, što se potvrđuje kroz aktivnu i kontinuiranu upotrebu svih struktura, kao i zainteresiranost arhitekata za tradicionalnu arhitekturu kroz savremene regionalističke koncepte. 

(bosnianexperience)