Haris Imamović: Ne može biti obostrane ljubavi u ropstvu, čak ni uz pomoć evropske perspektive

Pisac i savjetnik bivšeg člana Presjedništva Bosne i Hercegovine Šefika Džaferovića Haris Imamović na okruglom stolu o temi "Evropske, univerzalne vrijednosti između forme i suštine", održanom u Mostaru, govorio je o pitanjima koje se tiču povijesti, identiteta i države u Bosni i Hercegovini u regionalnom i širem kontekstu.

Također, Imamović je pokušao da definira Evropu, kako je kazao, kao jedan kompleksan i raznovrstan pojam i njezin odnos prema BiH uzimajući u obzir činjenicu da u Bosni i Hercegovini žive ljudi različitih vjerskih pripadnosti, a govorio je i odnosu određenih političkih faktora u Evropi prema Bosni i Hercegovini.

Imamovićevo obraćanje prenosimo u cijelosti:

"Počet ću sa podsjećanjem na knjigu koja je nekada bila jako važna. Radi se o najpoznatijem romanu Pokreta otpora "Tišina mora", autora Jeana Brullera ( poznatijeg kao Vercors).

Radnja koje skoro da i nema odvija se u Francuskoj, koje skoro i nema. U prvim godinama Drugog svjetskog rata, kojeg skoro da nema. Jer je završen na proljeće 1940. brzim upadom njemačkih trupa.

Jednog običnog dana, u kuću jednog Francuza, starca i njegove nećake, useljava izvjesni njemački oficir. Domaćini su isprva uplašeni. Ispostavit će se bez razloga, jer nacistički oficir se po dolasku odmah izvinjava što im ulazu u kuću. Rado bih noćivao drugdje, ali i njemu je rečeno da dođe na ovu adresu.

Možemo lako uočiti da se radi o vrlo obazrivom, štaviše ljubaznom Nijemcu. Ispostavit će se, kompozitoru, vrsnom poznavaocu francuske i ukupne evropske kulture. Velikom zagovorniku njemačko-francuskog pomirenja. Zagovorniku "Ujedinjene Evrope" i njenih vrijednosti.

Navedeni portret može izgledati čudno, sa današnjeg horizonta, dok iz horizonta vremena u kojem je napisan ne izgleda ni najmanje čudno. Nacisti su bili zagovornici ujedinjene Evrope, pa i francusko-njemačkog mira bez kojeg je nema.

Šta rade Francuzi u "Tišini mora"?

Starac i nećaka svaki dan progovore samo dvije-tri iznuđene riječi s neželjenim gostom. Ostatak vremena odbijaju razgovarati s njime. Šute. Protestvuju šutnjom. Što je oficiri pristojniji, oni su nepristojniji. Razumljivo. Jer ne žele da ih ljubaznost zavara. Ne žele se pretvarati da je mir, u kojem žive normalan. Znaju da se radi o okupaciji. Neko im je, protiv njihove volje, ušao u kuću i zemlju. Ma kakav on bio, nije ništa drugo nego nacistički oficir, u službi okupacije. Sve drugo je opsjena, pa i njegova vjera u Evropu.

Da stvar bude gora, a roman bolji, nećaka se čak počinje zaljubljivati u mladog Nijemca, ali obuzdava i zatire taj svoj osjećaj, jer je svjesna da ne može biti obostrane ljubavi u ropstvu. Čak ni uz pomoć evropske perspektive, da ne kažem kandidatskog statusa.

Jedan drugi francuski ljevičar, ujedno i veliki prijatelj naše zemlje, Edgar Morin govori o antievropskom raspoloženju kod Francuza, uglavnom ljevičara, nakon Drugog svjetskog rata.

Morin je još uvijek živ, ima 102, pa se sjeća nečega što se drugi ne sjećaju. U knjizi "Kako misliti Evropu" on veli: "Za mene, za nas, Evropa je bila riječ koja obmanjuje. Napadao sam ono što je Hitler nazivao 'nova Evropa'. U staroj Evropi sam vidio prije izvorište imperijalizma i dominacije, nego demokratije i slobode."

Na koncu je i sam Morin, kao i drugi njemu slični skeptici, prihvatio ideju Ujedinjene Evrope. Čini se zato što je ona nastajala na drugim osnovana, od onoga čemu je svjedočio na početku Drugog svjetskog rata. Članice EU su pristupale dobrovoljno, vođene zajedničkom i vlastitom korišću, a sve na temelju svima prihvatljivih EVROPSKIH VRIJEDNOSTI.

Koje su to vrijednosti?  Na zvaničnoj stranici Evropske komisije piše da su one sljedeće (a definisane su Lisabonskim sporazumom i Evropskom poveljom o fundamentalnim pravima):

- ljudsko dostojanstvo,

- sloboda,

- demokratija,

- jednakost,

- vladavina prava i

- ljudska prava.

Da li je sloboda samo evropska vrijednost? Može li biti američka?

Naravno da može, kazat će u Evropskoj uniji.

Da li je demokratija, uz ljudska prava, samo evropska vrijednost? Može li biti kineska ili arapska?

Naravno da ne može. I naravno da može. Odgovorit će različito različiti Evropljani.

Da paradoks bude potpun: neki u Zapadnoj Evropi sve manje vjeruju da su evropske vrijednosti moguće u samoj Evropi. Posebno, nakon što je Evropska komisija morala početi uvoditi sankcije Mađarskoj, zbog potkopavanja vladavine prava i demokratije.

Premijer Mađarske Viktor Orban smatra da je sasvim obratno. Evropske vrijednosti ugrožene su u zapadnoevropskim zemljama, a ne u Mađarskoj. Razlog tome je što Orban na drugi način shvata šta su evropske vrijednosti.

Po njemu, temelj Evrope jeste u njenoj judeo-hrišćanskoj tradiciji; islam ne pripada Evropi, jednako kao što evropske društvene, političke i kulturne forme ne pripadaju islamskom svijetu. To po Orbanu potvrđuje iskustvo Iraka ili Afganistana. Zato on neće, kao neki drugi u Evropskoj uniji, entuzijastično podržati proteste u Iranu. Zapravo neće ih podržati skoro nikako.

On ima vrlo korektne odnose sa vladama u islamskom svijetu. Muslimani za Orbana postaju problem tek kada dođu u Evropsku uniju, jer ne vjeruje da islam pripada Evropi. Sjetimo se njegove izjave da će "problem biti integrisati BiH, zemlju sa dva miliona muslimana"..

Mnogi u Evropskoj uniji osuđuju Orbanove stavove, kao što ih mnogi podržavaju. Bivša njemačka kancelarka Merkel je kazala da islam pripada Njemačkoj i Evropskoj uniji. Protiv njene izjave pobunio se ministar u njenoj vladi, g. Horst Seehofer. "Islam ne pripada Njemačkoj", kazao je ministar (uzgred član CSU, stranke aktuelnog visokog predstavnika u BiH).

Po Orbanu i njegovim istomišljenjicima, "nosteljima evropskih vrijednosti", muslimani su anomalija u kršćanskoj Evropi. Po radikalnim tumačenjima, ovu anomaliju treba iskorijeniti, a po umjerenijim - samo asimilirati, u etničkom i vjerskom smislu, ili barem držati pod političkom kontrolom, tako da imaju pravo živjeti ovdje i ništa više". Zločini počinjeni tokom rata, a zatim politički procesi, nakon zaključivanja Dejtonskog sporazuma, pa do danas, u znaku su navedenih radikalnih i manje radikalnih, uglavnm islamofobnih težnji.

Istovremeno, u drugom dijelu političkog spektra EU, mahom liberalnog, lijevog i zelenog, vlada uvjerenje da BiH treba graditi kao modernu, evropsku državu, u skladu sa evropskim vrijednostima, onako kako su opisane u Lisabonskom sporazumu i poveljama. Bez obzira na to koliko građana se izjašnjavaju kao muslimani, pravoslavci, kršćani, Jevreji ili na drugi način.

Simbol ove "druge Evrope" jeste insistiranje na provođenju presude Sejdić-Finci odnosno otpor apsolutističkom shvatanju principa konstitutivnosti naroda Ranije je ova "druga Evropa", kojoj je ironično nekad pripadao i sam Orban, kao mladi liberal, podržala NATO intervenciju protiv vojske RS, jačanje državnih nadležnosti itd. Danas je ova Evropa nažalost - i to se mora kazati - nedovoljno snažna ili barem neodlučna, u poređenju sa onima koji smatraju muslimane anomalijom.

Da su muslimani, zajedno s kršćanima i drugim narodima, domaćini na evropskom tlu, i da su doprinijeli stvaranju moderne Evrope, nije više novost. O tome su američki i evropski naučnici napisali već tomove knjiga.

Ideja da je neka vjerska tradicija anomalija u Evropi također nije nova. Tokom 19. i početka 20. stoljeća, na njemačkom govornom području, u krugovima "arijevske filolofije", javila se ideja o tome da su jevrejski utjecaji u evropskoj književnosti anomalija.

Navedena ideja je relativno brzo ušla u crkvene i političke krugove. Biskup Trećeg rajha Ludwig Müller pisao je 1934: "Moramo odlučno podcrtati da kršćanstvo nije izniklo iz judaizma, već se razvilo u opoziciji spram judaizma."

Godine 1939, u dvorcu u Wartburgu gdje je Luter 1521. preveo Novi zavjet, formiran je Institut za izučavanje i iskorjenjivanje jevrejskog utjecaja na njemački crkveni život, na čelu sa protestantskim teologom Walterom Grundmanom. Institut je, između ostalog, objavio dejudaiziranu verziju Novog zavjeta, u kojoj su npr. obrisani dijelovi koji predstavljaju Isusa kao ispunjenje starozavjetnog proročanstva o Mesiji.

Kada Viktor Orban danas govori o judeo-kršćanskoj tradiciji kao temelju moderne Evrope, on čini se primarno misli na kršćansku Evropu. Historija Jevreja u Evropi je historija progona Jevreja, sa Holokaustom kao kulminacijom. Izgleda da pak uključivanjem jevrejske komponente u svoju definiciju, Orban želi pokazati izvjesnu širokogrudnost vlastite isključivosti.

Zatim možda prevenirati optužbe za antisemitizam (jer su njegove kampanje protiv Soroša bile u antisemitskom tonu). Na koncu, uključujući judeo-, Orban želi, ujedno odrediti i svoju metu, sugerišući da navodno nema prolema sa Jevrejima u Evropi, već samo s muslimanima.

Ipak može li se reći da je Orban sasvim u krivu, kada govori o kršćanskoj tradiciji Evrope. Zanemarimo, na trenutak, razloge zbog kojih to čini. Iako su jevrejska i islamska tradicija snažno prožele evropski identitet, može li se kazati da su imale jednak utjecaj kao kršćanska?

Kršćanstvo jeste sa svojim simbolima ostavilo najveći trag na evropskoj kulturi, od arhitekture do muzike. Hrist je najprisutnija figura evropske umjetnosti, bez obzira na to što ga dobar dio modernih slikara ili književnika nije doživljavao kao božanstvo.

Kršćanstvo jeste dalo kolorit evropskoj kulturi, ali može li se kazati da je ono razlog uspona evropske civilizacije? Evropljani uglavnom vole vjerovati da su, u jednom trenutku, postali središte svijeta zahvaljujući svome porijeklu, a ne svom naporu i znanju.

Evropa je od pada Rima do pada Bizanta bila kršćanska više nego ikada, ali upravo tada nije bila u središtu civilizacije. Zaostajala je za arapskim svijetom i Kinom. Čini se da ona ponovo postaje jedno od središta, tek nakon što kršćanstvo, ili preciznije Crkva, počinje padati u drugi plan. Najprije kroz pobunu evropskih kraljeva protiv Vatikana, a u konačnici kroz buržoaske revolucije, koje dovode do prvih sekularnih država.

Dok papa u 16. stoljeću poziva na sveti rat, Francuska, Engleska i Venecija sklapaju razne trgovinske i političke saveze sa Osmanskim carstvom, potvrđujući da državni interesi znaju biti iznad religijske solidarnosti. Pobunjene kraljeve, prati i Martin Luter, odbijajući Papin poziv na "evropsko jedinstvo" u borbi protiv Osmanlija.

Da se Luter pokorio pred Papinim zahtjevima, vratio u okrilje Crkve, pitanje je da li bi iz protestantskih sredina uopće krenuo npr. proces širenja masovne pismenosti, kao duhovni temelj moderne Evrope.

Može li se zamisliti da su se francuski revolucionari Danton i Robespierre pokorili volji Crkve?

Čini se da moderna Evropa ne postaje to što jeste zahvaljujući Crkvi, već uprkos njoj, odnosno zahvaljujući nauci i tehnologiji koju preuzima od Arapa i Kine, bilo da se radi o barutu, kompasu ili Aristotelovim spisima.

Jednako kao što arapski svijet i Kina danas ponovo uzimaju zamah (a ranije Amerika ili Japan), ne zato što su prihvatili kršćanstvo, već zato što prihvataju dostignuća evropske civilizacije.

„Kultura je uglavnom ono specifično u jednom društvu, a civilizacija ono što se može prenijeti iz jednog u drugo društvo“, veli Morin. Ako je tako, onda bi se moglo reći da je evropska kultura u znaku kršćanstva, bilo da ga potvrđuje ili mu se opire, dok evropska civilizacija nije kršćanska, ili nije samo kršćanska.

Naša zemlja je, još prije 10. stoljeća, usvojila evropsku kulturu, uključujući i kršćanstvo. Nismo bili usvojili evropsku civilizaciju, jer je uglavnom nije bilo ni u samoj Evropi. Odnosno više je bilo u Bosni, nego u Evropi tada.

Kada su 1492. godine, španski Jevreji su pronašli utočište ovdje, jer su protjerani iz svoje domovine, gdje je kardinal Cisneros spaljivao arapske knjige, među njima i prevode Aristotela i Platona.

Jevreji sefardi su došli u Osmansko carstvo, gdje su bili diskrimnisani, ali su imali pravo da žive. Historija međutim ne miruje. Osmansko carstvo će, kada prođu stoljeća, početi zaostajati, a zapadna Evropa će napredovati.

Spomenuo sam Jevreje. Oni su bar u austrijskom dijelu Habsburške monarhije dobili status ravnopravnih građana već 1867. dok je u Osmanskom carstvu, kao zemlji svog utočišta, ako sam u pravu, nikada nisu dobili.

Austro-Ugarska uprava bila je dobra i za BiH, zato što je u većoj mjeri bila evropska, nego kršćanska. Neki bošnjački i hrvatski prvaci, vjerovali su 1878. da će nova uprava provoditi pokrštavanje. I to se dešavalo, ali u skoro neznatnoj mjeri. Ključni efekti austro-ugarske vladavine nisu bili vjerski (iako je tada formirana prva bh. islamska zajednica); habsburško doba se, uz sve nedostatke, pamti po izgradnji željeznica, masovnom opismenjavanju, osnivanje institucija i sl.

Nakon više stoljeća osmanske uprave, tek za vrijeme Austro-Ugarske, po prvi put je zabilježena bošnjačka etnička tradicija, a učinili su to Kosta Herman, Antun Hangi, a s njima Mehmed-beg Kapetanović Ljubušak i dr. Nije to uradio Husein-kapetan Gradaščević. On je bio junak usmene predaje.

Slično kao u doba Austro-Ugarske, nama je potrebna Evropa, ne zbog nje, koliko zbog nas. Ne zato što nam je potrebna njena vlast, nije nam potrebna njena vlast, naročito ne kolonijalna. Potrebno nam je ono što možemo uzeti iz evropske civilizacije, a dobro je za nas. Uz naučni, privredni i druge forme razvoja, to je prvenstveno set pravila, odnosno univerzalnih vrijednosti onako kako su definisane poveljama Evropske unije ljudsko dostojanstvo, sloboda, demokratija, jednakost, vladavina prava i  ljudska prava.

Evropa nam nije potrebna kako bi nam dala zamjenu za naše etničke i vjerske tradicije, ili nas stigmatizirala zbog našeg identiteta, bilo da smo Hrvati, Srbi, Bošnjaci, Jevreji, Romi ili dr. Naprotiv, potrebna nam je, kako bismo, po ugledu na njenu pravnu stečevinu, gradili društvo u kojem ćemo, budući dovoljno obrazovani i snažni, moći se zaštititi od stigmatizacije, razvijati se, živjeti u miru i slobodi, koliko to bude moguće.

(Preporod.info)