Kučuk Muhammed-efendija muderris Gazijine medrese

Ravno prije 250 godina rođen je u Sarajevu jedan od najistaknutijih muderrisa Gazi Husrev-begove medrese, Kučuk Muhammed-efendija. Ovo je dobra prilika da ga se sjetimo i da mu rahmet predamo.

Skromnu biografiju o njemu donio je 1932. godine Hamdija Kreševljaković i ti su se podaci ponavljali u svim kasnijim radovima koji govore o muderrisima spomenute medrese, ali bez ikakvih novih činjenica o njemu. Mi smo u prilici da, po primarnim izvorima, ponudimo neke nove podatke o ovom uglednom alimu. Bilo bi malo da mu se posveti cijela monografija.

Šejh Muhammed-efendija, poznat kao Kučuk Muhammed-efendija (a ne Mehmed-efendija), rođen je u Sarajevu 1771. godine. Sin je znamenitog muderrisa Gazi Husrev-begove medrese hadži Ahmed-efendije Dupničanina, rodom iz Dubnice kod Kalesije. Obrazovao se u Sarajevu, prvo u mektebu, a onda u Gazi Husrev-begovoj medresi, pred ocem hadži Ahmed-efendijom i drugim sarajevskim alimima.

Po okončanju medrese, oko 1795. godine, otišao je na studij u Istanbul kao što su činili i drugi istaknuti alimi onoga vremena. Tamo je dugi niz godina studirao tradicionalne i racionalne znanosti.

Da je bio naklonjen i tarikatu govori nam njegov kasniji položaj šejha Gazi Husrev-begovog hanikaha. Učenik Đumišića medrese Salih-efendija Nikšićanin bilježi u svom Zborniku da se Muhammed-efendija vratio sa studija 21. ševvala 1222/21. decembra 1807. godine (GHB, R-3049). Da li je naredne četiri i po godine bio pomoćnik (mu‘id) ocu u Kuršumliji medresi ili je obavljao neku drugu dužnost nije zabilježeno.

Nešto više od mjesec dana nakon očeve smrti (u. 17. maja 1812) zamijenio ga je na položaju glavnog muderrisa Kuršumli-medrese, šejha Hanikaha i vaiza Careve džamije.

Jedinstven slučaj u historiji našeg obrazovanja

Na prijedlog šeri`atskog suda, zapravo sarajevskog glavnog kadije (munle) Mevlana Sejjida Muhammeda Sa`ida Šehovića, Muhammed-efendiji je uručen berat 14. dž. ahira 1227/24. juna 1812. godine za mjesto vaiza u džamiji sultana Mehmed-hana (Carevoj) u Sarajevu.

Na prijedlog istog munle carski berat za položaj muderrisa Gazi Husrev-begove medrese dobio je u prvoj dekadi redžeba 1227/10-19. jula 1812. godine. Beratom od 5. redžeba 1227/24. jula 1812. godine Muhammed-efendija je imenovan šejhom Gazi Husrev-begovog hanikaha.

Sva tri berata su zapisana u sidžilu sarajevskog kadije (br. 52, str. 78). Ove službe Muhammed efendija je vršio 33 godine, sve do smrti. Njegov otac je predavao u istoj medresi punih 45 godina. Dakle, hadži-Ahmed-efendija Dupničanin i njegov sin Muhammed-efendija vodili su našu najpoznatiju medresu,Gazi Husrev-begovu, cijelih 78 godina!

To je jedinstven slučaj u historiji našeg obrazovanja. Izveli su do idžazeta brojne generacije bosanskih imama, hatiba, mu`allima, muderrisa, šejhova, muftija.

Skoro sva znamenita ulema posljednjeg perioda osmanske uprave u Bosni i Hercegovini učila je pred Muhammed-efendijom. Jedan od dvojice šejhu-l-islama, rođenih Bošnjaka, Rogatičanin Mehmed Refik-efendija Hadžiabdić (u. 1871) bio je Muhammed-efendijin učenik.

I prvi naš reisu-l-ulema Mustafa Hilmi-efendija Hadžiomerović (u. 1895) učio je pred njim.

Kada je Gazi Husrev-begov vakuf u dva navrata stradao od požara, Muhammed-efendija je dobijao plaću iz državne blagajne. Do 1846. godine u to ime primao je po 700 groša godišnje, a od tada 1.200 groša.

To je jedini slučaj da jedan službenik vakufa prima državnu plaću. U obrazloženju je istaknuto kako je ovaj muderris vrlo učen, kako predaje razne nauke, te da je u svakom pogledu vrijedan.

Koje je predmete i koja djela predavao Muhammed-efendija? Svakako ona ista koja je predavao i njegov otac, kako bilježi Salih-efendija Nikšićanin u već spomenutom rukopisu: Kafija Ibn Hadžiba (djelo iz arapske gramatike); Isagudži al-Abharija (djelo iz logike); Komentar Mula Džamija (Komentar arapske gramatike al-Kafija); obje Šemsiyye, jednoj je autor Nedžmuddin al-Katibi al-Qazvini (djelo iz osnova logike); Risala al-Birgivija (djelo iz usul-i hadisa); Multeqa al-abhur Ibrahima al-Halebija (djelo iz šeri`atskog prava); Talhis (više je autora napisalo djela koja počinju riječju Talhis, vjerovatno je ovdje riiječ o djelu iz arapske stilistike Talhis al-Miftah al-Qazvinija); Djelo iz akaida čiji naslov nije naveden; Qadi Mir (djelo iz filozofije istoimenog autora); Šer›iyya al-islam (djelo iz islamskog prava nenavedenog autora); Četrdeset hadisa al-Birgivija; Džala‘ al-qulub al-Birgivija (djelo o pobožnosti i moralu); Tariqat-i Muhammediyya al-Birgivija (predavanja o vjeri i moralu na osnovu Kur`ana i Hadisa); Mašariq (al-anvar) Ibn Meleka (djelo iz Hadisa); Hizb al-a‘zam Alija al-Qarija (zbirka molitvi i dova); Qasida al-Burda al-Busirija (najpoznatiji spjev o Poslaniku). Popis djela nije potpun jer se, na primjer, ne spominje ni jedno djelo iz tefsira, kiraeta i drugih disciplina.

Na položaju muderrisa naslijedio ga je učenik Mustafa Hilmi-efendija Hadžiomerović, kasnije sarajevski muftija i naš prvi reisu-l-ulema. Muhammed-efendija nije imao sinova koji bi ga, po ustaljenoj praksi, zamjenili za katedrom Gazi Husrev-begove medrese, naravno ukoliko bi imali potrebne kvalifikacije.

Muhammed-efendija je bio nižeg rasta pa je zbog toga bio poznat kao Kučuk Muhammed-efendija. Mulla Mestvica ga 1441. godine opisuje kao sedamdesetogodišnjaka srednjeg rasta, s bijelom bradom.

Stanovao je u Mula Arebi Atik mahali. Otac mu je imao kuću u mahali Šejh Ferruh (Abdesthana), a brat mula-Ibrahim u Halladž Davudovoj mahali. Ovaj je imao tri sina: Muhammed-efendiju, mula-Mustafu i Ahmeda.

Bez nišana s tarihom

Ženio se dva puta. Prvi put se vjenčao sa Fatimom, kćerkom mula-Mehmedovom, iz Kebkebir mahale 3. r. evvela 1227/16. marta 1812. godine.

Od nje se razveo 1822. godine, pa se ona, četiri godine kasnije, preudala za Mehmed-bašu, sina Ibrahim-bašina iz mahale Sinan-vojvode hatun (GHB, Sidžil, br. 65, str. 86).

Drugi put se vjenčao sa Fatimom, kćerkom Hasanovom, iz mahale Než-zade, 21. ševvala 1232/2. septembra 1817. godine. Vekil mu je bio brat mula-Ibrahim iz mahale Halladž Davud, a njen mula-Osman, sin mula-Abdullahov iz iste mahale, uz svjedočenje hadži Ibrahim-efendije, sina Sulejmanovog, iz mahale Husrev-begove medrese i hadži-Derviša Jusufa, sina Salihovog, iz Hadži-Džaferove mahale (Provare). Mehri-mu`edždžel je iznosio 7.000 ači (kopija dokumenta kod nas).

Imao je kćerku Merjemu koja se 7. muharrema 1258/18. februara 1842. godine vjenčala sa uglednim muderrisom Sim-zade (Đumišića, Drvenije) medrese hadži Tahir-efendijom, sinom Sulejmanovim.

Vekil joj je bio amidža mula-Ibrahim iz Halladž Davudove mahale, a njegov Ali-efendija, sin Mustafin, iz Jakub-pašine mahale (GHB, Sidžil, br. 78, str. 467). Ovo je dobar primjer spajanja uglednih ulemanskih porodica čiji je kapital bila nauka, za razliku od begovskih porodica koje su bračnim vezama čuvale i uvećavale svoje posjede.

Otac mu hadži Ahmed-efendija ženio se tri puta, a posljednji put godinu dana prije smrti, 21. aprila 1811. godine.

Tada se vjenčao sa Aminom, kćerkom Abdullahovom iz Šejh Ferruh mahale. Sin mu Muhammed-efendija bio je njegov vekil, a drugi sin mula-Ibrahim bio je njen vekil. Imao je i sina mula-Abdullaha koji je u trenutku njegove smrti bio odsutan iz Sarajeva, vjerovatno je bio na naukama u Istanbulu.

Hadži Ahmed-efendija Dupničanin uvakufio je 7. safera 1227/20. februara 1812. godine 1.000 groša (vrijednost dva dućana) koji će se davati na priplod, a od ostvarenog prihoda će se, između ostalog, izdvajati sredstva za Muhammed-efendija je bio muderris Kuršumli-medrese, šejh Hanikaha i vaiz Begove i Careve džamije predavanja (tedris) u Gazi Husrev-begovoj medresi (mimo nastavnog procesa) i Begovoj džamiji.

Za ta predavanja zadužen je njegov sin Muhammed-efendija koji će biti i mutevellija očevog vakufa. Vakufnamu je ovjerio već spomenuti sarajevski glavni kadija Šejh-zade Sejjid Muhammed Sa`id, inače unuk užičkog šejha Muhammed-efendije (GHB, Sidžil, br. 52, str. 35).

Muhammed-efendija je imao dragocjenu zbirku orijentalnih rukopisa koja je prodata na muhallefatu (javnoj dražbi) u Sarajevu 1852. godine.

Na jednom rukopisu sarajevskog kadije Mustafa-efendije Muhibbija stoji bilješka: Kupio sam (rukopis) na dražbi ostavštine Muhammed-efendije, muderrisa Gazi Husrev-begove medrese, 1269. (1852.). Njegov otac hadži-Ahmed-efendija svoju zbirku je uvakufio za biblioteku Gazi Husrev-begove medrese u kojoj je predavao.

Muhammed-efendija je preselio na ahiret u decembru mjesecu 1852. godine i ukopan na mezarju Alifakovac, ispod puta koji vodi u Magodu. Na njegovom prebijenom nišanu (danas ga tu nema!), ispisan je bio slijedeći tarih u prozi: On (Allah) vječan je. Jedan od najučenijih i najčasnijih, poštovanih muderrisa, Muhammed-efendija. Za njegovu dušu prouči Fatihu...

Kučuk Muhammed-efendija bio je jedan od najistaknutijih muderrisa Gazi Husrev-begove medrese u proteklom vremenu, a ujedno i najuglednijih alima Bosne i Hercegovine devetnaestog stoljeća. Rahmet mu plemenitoj duši!

(Ahmed Mehmedović/IIN Preporod)