Medresa, „Džemaludin-ef. Čaušević“ u Cazinu ove godine slavi veliki jubilej, sto pedesetu godišnjicu od osnivanja i izgradnje prvog medresantskog objekta. Iako je kroz navedeni period njen rad bio prekinut punih 75 godina, po godini osnivanja Cazinska medresa danas predstavlja najstariju odgojno-obrazovnu ustanovu u Cazinskoj krajini. Povijest rada medrese mogao bi se podijeliti na dva perioda, prvi od osnivanja 1867. pa do gašenja 1920., te od obnavljanja 1993. godine sve do današnjih dana. Kroz svo vrijeme postojanja i rada, a posebno u prvom periodu medresa je imala nemjerljivu odgojno-obrazovnu i društvenu ulogu za muslimansko stanovništvo Cazina i okoline. Od osnivanja do danas nastava se odvijala u tri objekta, a treći po redu izgrađeni objekat u kojem je medresa smještena od 2004. godine predstavlja reprezentativnu zgradu koja svojom ljepotom i prostornom kompozicijom bez sumnje predstavlja jedan od simbola Cazina i Cazinske krajine.
Izgradnja i rad prve i druge medrese
Na molbu zastupnika cazinskog kraja u Vilajetskoj skupštini, Vilajetska vlada je 1867. godine podigla Medresu u Cazinu. Za prvog muderrisa izabran je Mustafa Sidki Čišić iz Mostara koji je radio sve do 1881. godine. Objekat „stare drvene medrese“ kako su je u narodu kasnije nazvali, imao je 16 soba za stanovanje učenika i održavanje predavanja. Ta, prva medresa je zapaljena od strane austro-ugarske vojske, navodno jer se iz nje pružao otpor austrougarskoj okupaciji. Na njenom mjestu prilozima krajiškog stanovništva 1890. godine podignuta je nova medresa, koja je jedna od najljepših zgrada u Cazinu i jedina medresa u Unsko-sanskom kantonu iz tog perioda čija je zgrada sačuvana do danas. U njenom sastavu nalazi se i medresanska džamija s munarom i šerefom, te šadrvan i hamam. Inicijativu za njenu gradnju vodio je muderris i hafiz Jusuf ef. Hušidić iz Podzvizda kod Velike Kladuše, koji je u medresi službovao od 1883. do 1894. godine. Pored hafiza Hušidića u medresi su prije njenog ukidanja radili i hadži Bekir ef. Kurtagić iz Kulen-Vakufa (1895-1898), zatim Sejfullah ef. Proho iz Konjica (1898-1908), te Abdulah Zuhdi ef. Sofić iz Gornjeg Vakufa (1908-1920).
U prvoj deceniji dvadesetog stoljeća medresa u Cazinu je bila jedna od najkvalitetnijih u to vrijeme, kako se to vidi iz izvještaja hafiza Šaćira ef. Pandže iz 1908. godine. Imala je četiri odjeljenja, a godišnje ju je pohađalo između 35 i 55 učenika. Medresu su upisivali učenici sa završenim mektebom i osnovnom školom. U sklopu škole bio je i internat u kojem su se učenici sami hranili. Medresa nije imala nikakvog vakufa. Za sva veća ulaganja prikupljali su se dobrovoljni prilozi od stanovništva cazinskog i okolnih kotara. Ranije, u osmansko doba medresa se izdržavala poreznim prihodima. Od vremena austrougarske okupacije pa sve do 1910. godine troškove plaća muderrisa finasiralo je Općinsko poglavarstvo Cazin, nakon čega je odbilo dalje finasiranje, pod izgovorom pada prometa stokom od kojeg je Općina imala najveće prihode.
Pored dotadašnje nastave koja je izvođena po staroj metodi sa isključivo vjerskim predmetima, od 1898. godine u završnom razredu je uveden predmet Porodično i nasljedno pravo muslimana. Uvidom u arhivu jednog od učenika koji je osmi razred završio 1920. godine vidljivo je da su učenici na završnom ispitu polagali slijedeće predmete: Učenje Kur΄ana, Nauka o vjeri, Arapska gramatika, Arapska sintaksa, Krasnopis i Pravopis.
U toku 1915. i 1916. godine nastava u medresi nije se održavala, zbog prisustva izbjeglica koje su u njoj jedno vrijeme bile smještene, ali i zbog oštećenja koje je sanirano tek u 1917. godini. Iako je medresa krenula sa radom stanje je u naredne tri godine bilo sve teže i teže. Učenici nisu mogli nabaviti udžbenike, što se neko vrijeme prevazilazilo pozajmljivanjem iz Gradske kiraethane. Borba za održivost medrese vođena je od strane uprave, na način obraćanja svim imamatima u srezu sa molbama za prikupljanje hrane. Mještanima je sugerisano da ramazanske vitre dotiraju učenicima kako bi mogli nastaviti školovanje, te kako bi se od navedenih sredstava mogli „obući, obuti i prehraniti“. Nažalost, bez obzira na velike napore uprave ali i okolnog stanovništva da medresa opstane, politička i ekonomska kriza su predstavljali daleko veći uteg njenom opstanku, tako da je medresa prestala sa radom 1920. godine. Među običnim narodom se dugo vremena ispoljavao žal zbog zatvaranja medrese, čija bi se sudbina iz današnjeg ugla u dobroj mjeri mogla poistovijetiti sa sudbinom koja je zadesila Cazinsku krajinu u toku 20. stoljeća.
Obnova rada Cazinske medrese 1993. godine
Nakon 73 godine prekida, u jeku proteklog rata, obnovljen je rad Cazinske medrese. Objekat medrese koji je nasilno uzurpiran od strane komunističke vlasti 1945. godine, nakon renoviranja svečano je otvoren 8. septembra 1993. godine. Medresa je počela sa radom u petak, 10. septembra 1993. godine. U svom sastavu je imala četiri odjeljenja. Među tri odjeljenja prvih razreda jedno su činile djevojke, dok je drugi razred imao samo jedno muško odjeljenje. Voljom Inicijativnog odbora a uz podršku i blagonaklonost velikog broja javnih i istaknutih ličnosti medresa je dobila ime po najpoznatijem krajiškom alimu i nekadašnjem reisu-l-ulemi Džemaluddinu ef. Čauševiću. Od tada do danas Cazinska medresa je bila i ostala jedina medresa na području Bihaćkog muftijstva, koja svojim radom i djelovanjem pokriva potrebe za ovom vrstom školovanja za oko 300.000 stanovnika Unsko-sanskog kantona, ali i šireg prostora koji teritorijalno pripada Bihaćkom muftijstvu.
Na petogodišnjicu obnove rada medrese na obližnjem brežuljku krenulo se sa izgradnjom nove i prostranije zgrade. Šest godina kasnije završen je i službeno otvoren novi objekat, čime su u znatnoj mjeri unaprijeđeni materijalni uvjeti za školovanje narednih generacija. Do danas, u nekoliko navrata kompleks Cazinske medrese je obogaćivan novim sadržajima, poput sportske dvorane, laboratorija za biologiju, hemiju i fiziku, te vlastitog arhiva koji je oformljen 2017. godine. U toku je završna faza izgradnje zatvorenog bazena za muškarce i žene. U izgradnju i dogradnju kompleksa nove medrese do sada je uloženo preko 5 miliona konvertibilnih maraka.
U nekoliko zadnjih godina uprava medrese je pokrenula aktivnosti na sijanju žitarica, te sadnje voća i povrća na vakufskoj zemlji u vlasništvu medrese. Više je primjera pomaganja socijalno-ugroženih porodica iz kojih dolaze neki od siromašnih učenika. Saradnja sa medresama u Bosni i Hercegovini i regionu je proširena i na Tursku gdje su izvršena dva bratimljenja, sa „Fatih medresom“ i Medresom „Recep Tayyip Erdogan“ iz Istanbula. Također, u prostorijama Cazinske medrese već godinama nastavu izvodi područno odjeljenje Umjetničke škole iz Bihaća koje pohađa preko 50 učenika.
Školovanje traje četiri godine, a nastava se izvodi po planu i programu u koji je uključeno 28 predmeta. Škola je priznata od strane Ministarstva obrazovanja, nauke, kulture i sporta Unsko-sanskog kantona i Rijaseta Islamske zajednice BiH. Svo vrijeme postoje zasebna odjeljenja za momke i za djevojke. Svake godine medresu upisuje oko 100 učenika i 100 učenica, koji u sklopu medrese posjeduju smještaj i hranu. Pored redovnih školskih aktivnosti učenici imaju mogućnost da se uključe u školu sporta i novinarsku sekciju. Svršenici medrese imaju mogućnost upisa na sve fakultete u Bosni i Hercegovini, ali i šire. Izvanredni rezultati ove ustanove u protekle dvije decenije potvrdili su opravdanost obnavljanja rada i djelovanja Cazinske medrese.
