Preraspodjela Bosne i Hercegovine

Konferencija održana u Zagrebu povodom tridesete godišnjice Dejtonskog mirovnog sporazuma, pod nazivom “30 godina nakon Daytona: otvaranje puta lokalnim rješenjima”, na formalnom nivou mogla je izgledati kao još jedan u nizu regionalnih skupova obilježenih ponavljanjem ustaljenih fraza o miru, reformskom zamoru i evropskim obećanjima koja kasne; međutim, njen stvarni značaj nije bio u deklarativnom sloju izgovorenog, nego u performativnoj dimenziji onoga što se tamo – gotovo rutinski, ali pažljivo strukturirano – testiralo kao politički prihvatljiv okvir: legitimiranje postepenog, nenajavljenog i institucionalno niskointenzivnog preuređenja Bosne i Hercegovine.

Nije, dakle, riječ o konferenciji u klasičnom smislu, nego o kontroliranoj “vježbaonici” gdje se mapira i normalizira novi poredak koji se ne uvodi formalnom političkom odlukom, već jezikom legitimnosti, proceduralne navike i promjenom kriterija prihvatljivog – i, što je najvažnije, to proizvodi punu institucionalnu posljedicu.

U toj “vježbaonici” nije se naglašavao dramatičan raskid s Dejtonom, niti se davao život nekom formalnom “Dejtonu II” – bilo je, naprotiv, upadljivo da se ne problematiziraju granice Bosne i Hercegovine i da se ne poseže za spektakularnim ustavnim izmjenama, ali se istovremeno – kroz niz diskurzivnih pomaka i proceduralnih praksi – usmjerava prema stanju koje se analitički može opisati kao konfederalizacija bez proglašenja: formalno jedinstvena država koja zadržava međunarodno priznati teritorijalni okvir, ali u kojoj se efektivni suverenitet fragmentira, institucionalna funkcionalnost sistemski potiskuje, a politička odgovornost redistribuira prema etnonacionalnim elitama, paralelno s kontroliranim povlačenjem međunarodnog nadzora.

Taj pomak nije bilo potrebno “izglasati” niti mu davati normativni naziv; bilo ga je dovoljno učiniti dnevno-politički izgovorivim i međunarodno podnošljivim, a to je moguće upravo zato što se oslanja na već postojeći kontekst: konvergenciju međunarodnog zamora, regionalnih strateških interesa i unutrašnjih mehanizama blokade koji su u Bosni i Hercegovini godinama normalizirani i pretvoreni u rutinski oblik političkog djelovanja.

U cjelini, riječ je o strukturnom pomaku koji se može identificirati kroz jasne institucionalne indikatore: postupno delegitimiranje međunarodnog nadzora bez paralelnog jačanja domaće odgovornosti; redefiniciju političke legitimnosti kao etničkog mandata, a ne institucionalne učinkovitosti; normalizaciju proceduralnih blokada kao rutinskog oblika upravljanja; te prebacivanje odgovornosti za ishode na “lokalne aktere” uz istovremeno smanjenje međunarodnih obaveza. Očekivani rezultat takve konfiguracije je država ispražnjena od funkcionalne državnosti, koja balansira kroz stalne unutrašnje pregovore, ali bez vladavine prava kao zajedničkog normativnog jezika

Konceptualni zaokret artikuliran je kroz argumentaciju Maxa Primorca, analitičara bliskog konzervativnim krugovima američke vanjske politike, čija teza da Bosna i Hercegovina nije neuspjela država, nego neuspjeli međunarodni eksperiment izgradnje građanske nacije, predstavlja epistemološki pomak s dalekosežnim političkim implikacijama: tim zaokretom fokus se premješta s odgovornosti domaćih političkih aktera i strukturalnih mehanizama opstrukcije na navodnu grešku samog modela međunarodne intervencije.

Ako je problem “nation-building”, a ne sistematsko urušavanje institucija kroz veto, blokade i instrumentalizaciju etničkog predstavljanja, tada se rješenje ne traži u jačanju pravosuđa, vladavine prava i zajedničkih institucija, nego u povlačenju; u tom okviru slabljenje Ureda visokog predstavnika, relativizacija uloge Ustavnog suda i marginalizacija međunarodnih sudija ne predstavljaju destabilizaciju, nego se reinterpretiraju kao čin “dekolonizacije”, kao navodno nužan korak “vraćanja suvereniteta”. Važno je, međutim, precizno locirati Primorčevu ulogu.

On ovdje ne nastupa kao kreator politike niti nosilac formalne moći, nego kao figura koja artikulira, racionalizira i čini politički prihvatljivim zaokret unutar dijela američkog i euroatlantskog spektra; upravo u toj prevodilačkoj funkciji njegova pozicija postaje relevantna, jer normalizira okvir unutar kojeg će se ubuduće odlučivati – ne samo o Bosni i Hercegovini, nego o samoj ideji međunarodnog nadzora kao takvog. Njegova je funkcija legitimiranje zahtjeva teritorijalno-političke rekonstrukcije kroz treći entitet a koji se, u institucionalnom jeziku EU i međunarodnog prava, teško mogu formulirati bez otpora pa se situiraju u oblandu jezika zaštite jednog naroda.

A to se uklapa u širi transatlantski zaokret ka transakcijskom realizmu, u kojem dugotrajne međunarodne misije, normativno zahtjevni institucionalni projekti i skupa politička odgovornost postaju teret, pa samim tim gube političku vrijednost do mjere da se mogu odbaciti bez straha od reputacijske štete.

Primorčevo prisustvo za ovim stolom – s obzirom na njegove ranije stavove o remodeliranju države Bosne i Hercegovine – bilo je signalno, jer legitimiranje diskurzivnog okvira prethodi njegovoj operativnoj upotrebi koja dolazi kasnije, obično kroz “tehničke” odluke, proceduralne revizije i promjene međunarodnih prioriteta. Postoje naravno, kada je on u pitanju i druge operativne upotrebe kojima ćemo, vrlo vjerovatno, svjedočiti uskoro.

Uloga Hrvatske u ovom procesu nije jednodimenzionalna već se odvija na najmanje tri ravni. Prva je deklarativna: Zagreb ostaje snažan zagovornik evropske perspektive Bosne i Hercegovine, često i najglasniji promotor unutar institucija EU.

Druga je normativna: Hrvatska sve aktivnije učestvuje u oblikovanju okvira u kojem se bosanskohercegovačka kriza interpretira kroz insistiranje na “legitimnim predstavnicima”, etnički definiranoj političkoj ravnoteži i prenošenju unutrašnjih sporova BiH na evropski nivo.

Treća je operativna šutnja: odsustvo sistematske pažnje prema položaju Hrvata izvan politički vidljivih zona, posebno u entitetu Republika srpska i u Posavini, što pokazuje da se evropski diskurs koristi selektivno, kao instrument političkog cilja, a ne kao univerzalni standard zaštite prava.

Izjava ministra vanjskih poslova Gordana Grlića Radmana da je cilj konferencije bio okupiti “legitimne predstavnike tri konstitutivna naroda” bila je precizna politička intervencija: njome se legitimnost definira prvenstveno etnički, a ne kroz institucionalnu funkcionalnost ili demokratski kapacitet države, pa se fokus pomjera s pitanja kako učiniti da institucije rade, na pitanje kako uspostaviti ravnotežu između etnonacionalnih korpusa. Isti obrazac se prelama i u Briselu, naročito kroz djelovanje europarlamentarke Željane Zovko: poziv na “prelazak iz dejtonske u briselsku fazu” zvuči reformistički, ali u praksi često označava evropsku institucionalizaciju postojećih blokada – bilateralizaciju sporova, normalizaciju prava veta i zamjenu međunarodnog nadzora proceduralnim distanciranjem – dok se istovremeno u diskurs uvodi dodatni sloj “zaštite kršćana”, koji, umjesto depolitizacije, proizvodi religijsku semantizaciju političkog konflikta.

Iako su i drugi izlagači imali pažnje vrijedne govore, nama je značajan onaj Željke Cvijanović jer je bio ideološki koherentan i strateški precizan: tvrdnja da Bosna i Hercegovina ima teritoriju, ali nema suverenitet, direktno se nadovezuje na diskurse koje RS već duže vrijeme plasira prema desno orijentiranim krugovima u svijetu. U geopolitičkom okruženju obilježenom ratom u Ukrajini, rastom desnog populizma u Evropi i smanjenim apetitom za dugoročne međunarodne angažmane, ovakve poruke se sve češće percipiraju kao “realistične”.

Institucionalna posljedica takve percepcije je jasna: uklanjanje međunarodnog nadzora u ovakvim okolnostima ne proizvodi samoupravu, nego trajnu neupravljivost, u kojoj kriza postaje osnovni oblik političkog pregovaranja, a blokada resurs moći. Cvijanović je, pritom, prešutjela ključne elemente: ulogu američke administracije u amortiziranju eskalacija “politike otcjepljenja” kao i unutrašnju dimenziju prava i sigurnosti Hrvata i Bošnjaka u RS-u. Relevantno nije ono što je prešutjela, nego činjenica da njena pozicija danas ne zvuči radikalno, nego kompatibilno s međunarodnim umorom.

Bošnjački politički i društveni akteri bili su prisutni, ali strukturno pozicionirani drugačije. Njihova uloga nije bila u artikuliranju novog poretka, nego u zaštiti postojećeg institucionalnog okvira. To nije posljedica nedostatka političke imaginacije, nego racionalne procjene: ulazak u razgovore o “redizajnu” u trenutku kada se legitimnost definira etnički značio bi prihvatanje terena na kojem bošnjački interes ima najmanje institucionalnih garancija. Time se bošnjačka pozicija implicitno redefinira – od političkog subjekta koji insistira na funkcionalnoj državi ka “čuvaru stabilnosti” – što je duboko asimetrična uloga, jer trošak disfunkcionalnosti sistema najteže pogađa upravo one koji su najviše investirani u njegovu funkcionalnost. Posebnu analitičku pažnju zahtijeva izbor bošnjačkih učesnika i način na koji je njihovo prisustvo strukturirano u konferencijskom formatu.

Dok su hrvatski i srpski akteri nastupali kao politički subjekti s jasno artikuliranim institucionalnim zahtjevima – o suverenitetu, ustavnom poretku i preraspodjeli nadležnosti – bošnjačka strana je bila reprezentirana kroz dva registra koja, svaki na svoj način, ostaju izvan stvarnog procesa redefiniranja moći. Ministar vanjskih poslova BiH Elmedin Konaković govorio je iz pozicije državne funkcije i defanzivne agende očuvanja postojećeg okvira.

Upozorio je i na ruski utjecaj u BiH te uz eksplicitno izbjegavanje da otvara “teška pitanja” poput NATO članstva, time je de facto prihvatio unaprijed postavljene granice rasprave. Mustafa Cerić, reisul-ulema u periodu od 1993. do 2012. godine, i jedini vjerski predstavnik konferencije, preuzeo je moralno-sigurnosni registar, fokusiran na NATO i regionalni kontekst; njegove rečenice o odbijanju “Kordoba sindroma”, o getoizaciji te o segregacijskim praksama – uključujući primjer Stoca i odvojene autobuske linije za djecu – jesu važne kao dijagnostika i upozorenje, ali politički učinak njegovog prisustva, upravo zato što je institucionalno neoperativan, ostaje ograničen.

Ovakva konfiguracija nije slučajna: ona proizvodi inkluziju bez simetrije, u kojoj je bošnjačko prisustvo osigurano radi legitimiranja dijaloga, ali bez mogućnosti da ravnopravno učestvuje u artikulaciji postdejtonskog poretka; bošnjačka subjektivnost se premješta iz sfere konstitutivnog odlučivanja u zonu reakcije i upozorenja, dok se razgovor o preraspodjeli suvereniteta vodi između elita koje nastupaju kao jedini “realni” pregovarači.

U cjelini, riječ je o strukturnom pomaku koji se može identificirati kroz jasne institucionalne indikatore: postupno delegitimiranje međunarodnog nadzora bez paralelnog jačanja domaće odgovornosti; redefiniciju političke legitimnosti kao etničkog mandata, a ne institucionalne učinkovitosti; normalizaciju proceduralnih blokada kao rutinskog oblika upravljanja; te prebacivanje odgovornosti za ishode na “lokalne aktere” uz istovremeno smanjenje međunarodnih obaveza.

Očekivani rezultat takve konfiguracije je država ispražnjena od funkcionalne državnosti, koja balansira kroz stalne unutrašnje pregovore, ali bez vladavine prava kao zajedničkog normativnog jezika.

Ako Hrvatska želi biti stvarni prijatelj, i ako zaista zagovara – kako se često tvrdi – “cijelu Bosnu i Hercegovinu“ na njenom evropskom putu, tada je potreban konceptualni zaokret koji se mjeri sadržajem politike ili da preciziramo: podrškom reformama koje jačaju institucionalnu funkcionalnost, a ne etničku ekskluzivnost; jasnim razdvajanjem evropske perspektive od unutrašnjih izbornih i identitetskih sporova; insistiranjem na vladavini prava kao preduvjetu, a ne kao pregovaračkom čipu; te razumijevanjem da stabilnost bez institucija nije stabilnost, nego odgođena kriza. Bosna i Hercegovina se, opet, redefinira; pravo Bosne i Hercegovine – i svih njenih naroda i građana – jeste da zahtijevaju iste standarde i norme koji su na snazi u svim drugim evropskim državama kao minimalni okvir političke jednakosti i institucionalne predvidivosti.

Sve ostalo, bez obzira na narative zaštite, suvereniteta ili “lokalnih rješenja“, vraća nas u položaj objekta tuđih aranžmana, a ne subjekta vlastitog poretka. I baš u tom smislu treba čitati ovakve pokušaje – kao regresiju u odnosu na Dejton gdje smo bili (najvažniji) politički faktor. Ovdje se tek pokušavaju namiriti, treba to otvoreno reći, interesi Zagreba i Beograda uz minimalno prisustvo Bošnjaka (i čak svođenje na konfesionalnu skupinu).

Formalno, skup za koji se činilo da podastire okvir za zaokret od Dejtona ka Briselu, suštinski je, međutim, podsjetio na staru regionalnu logiku preraspodjele pod novim rječnikom, u kojoj su otvorena agresivnost i militaristička drskost politike utjelovljene u dvojcu Tuđman–Milošević zamijenjene jezikom takozvanih prava, legitimnosti, (desničarske) real-politike i Miloševiću omiljenog antiimperijalizma.

(Islamske informativne novine Preporod)