Amir Karić: O nacionalnom imenu Bošnjaka i ideji bosanske nacije

Piše: Amir Karić

Rasprava o bosanskoj naciji, u kojoj se osporava nominacija Bošnjaka nacijom, vodi se u javnosti u proteklih nekoliko godina. Pojedinci su otišli korak dalje pa vode kampanju za dokidanje narodnog imena Bošnjak.

Rasprava se vodi putem masovnih medija i pri tome se zanemaruje postojanje velikog broja studija o genezi nacionalnosti Bošnjaka.

Prešućuju se studije fundamentalnog značaja, među kojima su studije Muhameda Hadžijahića, Salima Ćerića, Kasima Suljevića, Atifa Purivatre, Muhsina Rizvića Muhameda Filipovića, Mustafe Imamovića, Alije Isakovića, Enesa Durakovića, te drugih istraživača i autora mlađe generacije. Umjesto novih naučnih studija kojima bi utemeljili i razradili nove ideje, protagonisti vrše javno zagovaranje na društvenim mrežama i televizijskim emisijama, kao da se radi o brendiranju novog trgovačkog proizvoda, a ne o imenovanju jedne nacije.

Nacija je ljudska zajednica koja sebe doživljava, određuje i imenuje nacijom. Ne može niko izvan nje same odrediti šta ona jeste, a šta nije, niti može to uraditi bilo koji pojedinac ili grupa u njeno ime.

Bošnjaci su nacija. Matična domovina Bošnjaka je Bosna i Hercegovina. Osim u Bosni i Hercegovini, Bošnjaci žive u regiji Sandžak u Srbiji i u Crnoj Gori, zatim u Sjevernoj Makedoniji, Kosovu, Hrvatskoj, Sloveniji, Turskoj, zemljama zapadne Evrope, Sjedinjenim Američkim Državama, Kanadi, Australiji, a u manjem broju i u drugim zemljama. Bošnjaci imaju svijest o pripadnosti istoj naciji bez obzira na različita državljanstva.

U nastavku ću reći u osnovnim crtama nekoliko obrazloženja koja bi trebala pomoći pri sagledavanju dilema koje se nameću pojednostavljenim tumačenjima ove teme.

Na osnovu proučavanja historijskih procesa u kojima su se nacije formirale, u nauci se etabliralo dvostruko određenje nacije.  

Jedno je određenje nacije kao zajednice kulture.

Prema tom određenju nacija je zajednica ljudi koji su povezani kulturom i tradicijom. Takva nacija je zajednica koja postoji, bez obzira na to da li živi u jednoj ili više država. Na Balkanu su se nacije formirale kao zajednice kulture, koje su potom prošle proces nacionalnog oslobađanja i formiranja nacionalnih država.

Bosna i Hercegovina je u drugoj polovini 19. i početkom 20. stoljeća prošla suprotan put, odnosno, proces etničke trifurkacije koji se odvijao pod snažnim pritiskom nacionalnih pokreta iz Srbije i Hrvatske prema bosanskim pravoslavcima i bosanskim katolicima kod kojih je protokom vremena formirana srpska i hrvatska nacionalna svijest. Nakon teškog vremena osporavanja od strane drugih i vlastitih identitetskih klaćenja, Bošnjaci su se odredili u pogledu nacionalnog imena, vrativši svoje historijsko narodno ime.

Drugo je određenje nacije kao političke zajednice, odnosno nacija je zajednica ljudi ujedinjenih istim državljanstvom, bez obzira na kulturnu, etničku i drugu pripadnost.

U oba slučaja presudna činjenica određenja nacije jeste kolektivna svijest o pretežnim faktorima njihovog pripadanja i povezanosti u određenoj zajednici, odnosno njihove kolektivne identifikacije.  

U slučaju političke nacije, država i nacija, te državljanstvo i nacionalnost imaju isto značenje.

Međutim, u slučaju kulturne nacije država i nacija te državljanstvo i nacionalnost nemaju isto značenje. Pojam nacionalni interes u političkoj naciji ima značenje državnog interesa. U multikulturalnim, odnosno višenacionalnim zemljama pojam "nacionalni interes" i "državni interes" imaju različita značenja. Tu specifičnu razliku zanemaruju protagonisti ideje o promjeni nacionalnog imena.

Razlikovanje pojmova državljanstva i nacionalnosti je od velikog značaja za multikulturalna društva kakvo je bosanskohercegovačko. Državljanstvo je okvir u kojem mogu živjeti zajednice različitih identiteta i nacionalnosti. Državljanstvo obuhvata sve jednakopravne državljane, nacionalnost samo one koji se identifikuju sa određenom nacijom. Država i nacija su različite kategorije. Državljanstvo je jedinstveno za sve državljane, bez obzira što pripadaju različitim nacijama.

U slučaju Bosne i Hercegovine osiguranje jednakopravnosti državljana ne podrazumijeva negaciju nacionalnog imena Bošnjaka, kao ni Srba i Hrvata, niti im njihovo nacionalno imenovanje daje pravo na određeni teritorij u Bosni i Hercegovini koji bi smatrali  ekskluzivno svojim i na kojem bi bili ekskluzivni nosioci suvereniteta. To jednostavno ne proističe jedno iz drugoga.  

Nacije su se formirale u procesima dugog trajanja. Oblikovanje kulturnih nacija bilo je izraz historijskog razvoja narodnoga duha, bez obzira na promjene državnog uređenja i državnih granica. Takav je slučaj njemačke nacije, i većine nacija u Evropi i na Balkanu.

Formiranje političkih nacija bio je proces vođen od strane centralnih i često autoritarnih državnih vlasti. Najbliži su nam primjeri Francuske i Turske.

U vrijeme Francuske revolucije, samo u 15 departmana od ukupno 83, odnosno, samo u regiji Pariza, govorio se isti francuski jezik, a u ostalim su bili dijalekti koji su toliko odstupali od francuskog da su bili potrebni prevodioci kao i za strane jezike.

Zakonom o školama iz 1793. godine propisano je da sva djeca uče isti francuski jezik. Formiranje francuske nacije kakvu danas poznajemo bio je proces izgradnje zajednice u kojoj je vladajuća elita, koja je prvobitno predstavljala naciju, nametala svoje obrasce unifikacije stanovništva. Taj proces je dugo trajao tako da se jedinstvo francuske nacije ostvarilo tek u 20. stoljeću.

Sličan proces se odvijao u Republici Turskoj poslije njenog osnivanja 1923. godine. Prvobitno je naciju predstavljala hijerarhijska struktura okupljena oko Mustafe Kemala i njegovog nacionalno-oslobodilačkog pokreta. Sve što je vodilo ostvarenju cilja turkizacije, odnosno unifikaciji stanovništva u Republici Turskoj beskompromisno je nametano i provođeno.

Vlada je priznavala samo turski identitet. Manjine su se morale asimilirati. Prvobitno, pojmom narod su označavane društvene snage koje su povezivane sa osmanskom tradicijom, i smatrane su retrogradnim i prevaziđenim, dok je pojmom nacija označavana revolucionarna elita koja je provodila svoje ideje koristeći poluge državne autoritarne moći. Danas, pojmovi turski narod i turska nacija imaju isto značenje, jednako kao što je slučaj i sa svim drugim narodima odnosno nacijama.

U oba slučaja iza procesa unifikacije stanovništva stajali su revolucionarna odlučnost i upravni aparat koji je provodio zamisao političke hijerarhije.

S druge strane, Austro-Ugarska uprava u Bosni i Hercegovini je brzo odustala od pokušaja formiranja jedinstvene bosanske nacije.

Tri decenije poslije, unatoč autoritarnoj vlasti Kraljevine Jugoslavije pokušaj kreiranja jugoslovenske nacije također nije uspio.

U Socijalističkoj Jugoslaviji nije ni bilo pokušaja kreiranja jedinstvene jugoslovenske nacije, bez obzira na doktrinu bratstva i jedinstva i snagu  totalitarne države i jednopartijskog sistema.

Imajući u vidu naprijed spomenuto historijsko naslijeđe kao i bosanskohercegovačku društvenu i političku stvarnost, ideja o bosanskoj političkoj naciji može se sada razmatrati samo kao projektovani ideal, čija implementacija, u sagledivoj budućnosti nije ostvariva.

Preduslov jedinstvene bosanske nacije, kao što je bio i svugdje drugo, jeste unificirajuća kolektivna svijest o zajedništvu i zajedničkoj budućnosti državljana Bosne i Hercegovine, a ne enciklopedijska definicija političke nacije.

Potrebne su vizije i poduhvati u kojima će se ogledati zajednička nadanja velike većine stanovnika Bosne i Hercegovine, većine svih naroda. Bez takvih ostvarenja, pojednostavljeno predstavljanje koncepta bosanske nacije samo Bošnjacima, stvara im konfuziju i proizvodi štetu.

Međutim, kreiranje vizija i unapređenje procesa koji će voditi obnovi bosanskohercegovačkog političkog identiteta i svijesti o zajedništvu i zajedničkoj državnoj budućnosti ostaje važna obaveza svih društvenih snaga koje trezveno i dobronamjerno razmišljaju o budućnosti Bosne i Hercegovine i njenih naroda.   

(Izvod iz obraćanja prof. dr. Amira Karića na Skupštini Vijeća Kongresa bošnjačkih intelektualaca, 28. novembra 2024. godine u Sarajevu).

(Preporod.info)