Ramazanski kviz 2022: Književnost Bošnjaka na turskom, arapskom i perzijskom jeziku

Uprava za vjerska pitanja Rijaseta Islamske zajednice (IZ) u Bosni i Hercegovini u saradnji sa Media centrom Islamske zajednice i ove godine organizira Ramazanski kviz "Vjera i domovina". Kviz će biti realiziaran na portalu Preporod.info, od 1.  do 30. aprila 2022. godine.

Tokom trajanja kviza na portalu Preporod.info i na zvaničnoj Facebook stranici ovog portala svakodnevno će u 14.00 sati biti objavljivano po jedno predavanje iz oblasti ahlaka, historije i bosanskog jezika. Pravo učešća imaju osobe svih uzrasta, iz Bosne i Hercegovine i dijaspore, a finalni test koji će sadržavati 90 pitanja bit će održan posljednjeg dana ramazana, odnosno 1. maja 2022. godine, 14.00 sati. Detljano upustvo dostupno ovdje.

KNJIŽEVNOST BOŠNJAKA NA TURSKOM, ARAPSKOM I PERZIJSKOM JEZIKU

(Autor je Nermin Šušić, profesor u Elči Ibrahim-pašinoj medresi u Travniku)

Posebno mjesto u staroj bošnjačkoj književnosti pripada književnom radu na orijentalnim jezicima (turskom, arapskom i perzijskom), koja svoj procvat doživljava u periodu od 15. do 17. stoljeća, nastavlja sa nešto slabijim intenzitetom u 18. i traje do polovine 19. stoljeća. Od Adnija (umro 1474) do Arifa Hikmeta (umro 1903).

Još od prvih dana prihvatanja islama u Bosni, brojni Bošnjaci školuju se u domaćim medresama, zatim u Carigradu. Mnogi od njih, svojim radom, stiču ugledna mjesta u orijentalnim islamskim književnostima i nauci.

Ostavljajući po strani teološku književnost i naučna djela većinom pisana arapskim jezikom, te rad na gramatici, leksikografiji i historiji, poetska djelatnost Bošnjaka, najviše na turskom i perzijskom, obuvata veliki broj stvaralaca od kojih su neki ušli u klasiku ovih književnosti.

Tako, dr. Safvet-beg Bašagić u svojoj disertaciji “Bošnjaci i Hercegovci u islamskoj književnosti”, 1912. opisuje život i rad oko 130 pjesnika i ljudi od pera, a Mehmed Handžić je objavio “Književni rad bosanskohercegovačkih muslimana”, 1934. godine, u kojoj govori o životu oko 200 pjesnika i naučnika. Dr. Hazim Šabanović, poslije dugo godina rada, uspio je kompletirati “Književnost Muslimana BiH na orijentalnim jezicima”, koja sadrži bio-bibliografske podatke o poznatim i do njega nepoznatim piscima.

Od nekoliko stotina pisaca koji su pisali na orijentalnim jezicima najviše ih je pisalo na turskom jeziku, neki od njih napisali su zbirke pjesama (divane) što je razumljivo jer je turski jezik bio jezik administracije nove vlasti. Mnogo djela napisano je na perzijskom jeziku koji je u Bosni i Hercegovini imao tradiciju. Bio je obavezan predmet u mnogim medresama a kao klasični jezik istočne poezije proučavali su ga predstavnici više intelektualne i feudalne klase, te pripadnici derviških redova. Poseban značaj u širenju perzijskog jezika imali su derviši mevlevijskog reda, koji su po tekijama i drugim mjestima čitali, predavali i tumačili Mesneviju djelo svoga osnivača Dželaludina Rumije.

Poetski rad Bošnjaka na arapskom jeziku sasvim je ograničen. Istina neki od njih pisali su prozne spise kićenim stilom na ovom jeziku.

Nastalo u jedinstvenom islamsko-orijentalnom krugu, pjesništvo Bošnjaka na turskom i perzijskom jeziku može se posmatrati kao kulturni fenomen analogno hrvatskom latinitetu, tim prije što je kod ovih pisaca postojala puna svijest o vlastitom porijeklu i bosanskoj zavičajnoj pripadnosti.

Kao i na turske pjesnike i na većinu Bošnjaka koji su pisali na orijentalnim jezicima utjecala je klasična perzijska književnost, a naročito književni rad dvojice velikih perzijskih pjesnika Omera Hajjama (umro 1123) i Hafiza (umro 1389). U svojim rubaijama i gazelama (naročitim pjesničkim oblicima) oni su uglavnom pjevali (često u mističnom zanosu) - o ljubavi i životnim radostima. Ti ljubavni, bekrijski i hedonistički motivi preovladavaju i u orijentalnoj književnosti Bošnjaka. Značajno je da su oni često unosili i duh i ton narodne usmene pjesme svoga zavičaja. Taj narodni duh izvire iz poezije Derviš-paše Bajezidagića, iz gazela Muhameda Nerkesije, prisutan je i u ljubavnoj poeziji Habibe Stočević-Rizvanbegović. Sam Arif Hikmet jednom je kazao da je njegov narod najveći pjesnik. Dakle, nesumnjiv je utjecaj sevdalinke u njegovom djelu.

Niz motiva koji se javljaju u ovoj poeziji: ljubav, ljepota i erotika, proširuju se ka hedonizmu, lirsko-bekrijskom zanosu da bi na kraju prešao u mistiku. Od ljubavi i vina ostaje samo mistično-simbolična poetska alegorija na putu približavanja Bogu i saznanja Boga, odnosno sjedinjenje s njim.Poetika ove poezije ima osoben karakter, zasnovana je na poetsko-estetskim principima orijentalne poetike koji se razlikuje od evropskih shvatanja poetske ljepote. Sam spisateljski čin predstavlja pojam lijepog u ovoj poetici. U njoj stih je samostalna estetska i sadržajna jedinica (kao geometrijska arabeska). Oko jednog iskaza u stihu konstituiše se nova cjelina. Pjesnički doživljaj ne izražava se neposredno nego putem simbola. I poređenje se vrši posrednim putem, bez poredbene partikule, čime se omogućava višeznačnost, metaforičnost, a veze realnog svijeta zamjenjuju se u orijentalnoj metafori vezama fantastičnog svijeta. Ovu poeziju odlikuje kićenost, fantastična metaforičnost vezama fantastičnog svijeta.

U osmanskoj literaturi u vremenu o kome govorimo (1463-1878) dominira divanska poezija. To je definicija za literaturu nastalu sa osmanskim dvorom koja i nastaje s njim, odnosno početkom tanzimata. Ona nije karakteristična samo za Osmansko Carstvo, zahvatala je i mnogo šire prostore sa lokalnim specifičnostima.

I kod nas divanska književnost počinje dolaskom osmanskih Turaka i općenito islamske civilizacije. Prvi naši divanski pjesnici su i prvi intelektualci obrazovani u nekom od islamskih centara, prije svih u Istanbulu. Ti pjesnici, već su se u medresama u Bosni susreli sa tom poezijom, a u daljem usavršavanju određenih znanosti i jezika počeli su i sami pisati. Oni su se tu susreli sa već formiranom turskom divanskom školom. Tako prve pjesnike imamo već u 15. stoljeću. Divanska i poezija perzijskih i arapskih klasika bila je prisutna i u tekijama, koje se također osnivaju u tom stoljeću.

Za divansku poeziju karakteristično je da je to stvaralaštvo visokointelektualnih krugova i da je njima namjenjeno. Ta poezija puna je arapskih i perzijskih termina i fraza, likova iz tih tradicija, te simbola iz predislamske i islamske epohe. Stoga je ona, uz vrlo strogu unaprijed određenu formu, metar i rimu, stavljala pred autora i druge teške zahtjeve, ali isto tako i pred čitaoca.

Divansko pjesništvo počiva na bejtu (distihu) koji je zasebna sadržajna cjelina, poruka, pa se može izlučiti iz pjesme, a da sadrži svoj smisao i značenje i da ne naruši arhitektoniku cjeline. Divan - zbirka te poezije - je komponiran po određenim uzusima i zadatim vrstama. Potpun divan sastavljen iz više od deset različitih žanrova po tematskoj hijerarhiji.

Gotovo je obavezno da svaki divan sadrži tevhid ili tehlil kao uvod u cjelinu. U njemu pjesnik očituje Božije jedinstvo i pjeva u Njegovu slavu, a zatim obično iznosi svoje meditacije o smislu svijeta i ljudskog postojanja. Slijede zatim, munadžat i nat, ode Bogu i Poslaniku Muhammedu, a.s.

Obavezan dio divana je kasida, koja nema manje od trideset stihova a često sadrži preko stotinu. Tu su još lirske vrste preuzete iz perzijske književnosti gazel i rubaijja.

Među ostalim vrstama su još kit'e (epigrami), ter kibi-i bend u kojem se jedna strofa ponavlja kao refren i terdž-i bend gdje se ponavlja posljednji stih.

Kao zasebno pjesničko djelo a nekad i kao dio divana javlja se mesnevija, pjesma vrlo bogatog tematskog kruga. Ona je najčešće vjerska pjesma, koja uzima sadržaje iz Kur'ana i hadisa, ili opisuje život ili smrt Poslanika Muhammeda, a.s.

Ponekad se u divanu nađe i pjesma o gradovima, kao i tarih mada se češće javljaju samostalno.

Divan, naravno ne mora da sadržava sve ove vrste. Zapravo su rijetki, a to su oni klasični, u kojima se mogu naći nabrojane i još poneka forma.

(Preporod.info)