Razvoj gradova u Bosni i Hercegovini: Osmanski utjecaj

Tema koja je pred nama, zahtjeva širok krug istraživanja, ali pokušao sam kroz određenu literaturu koja je pisana na ovu temu da predočim neka zapažanja u ovaj seminarski rad. Svaki razvoj ima svoje karakteristike, osnove ali i nedostatke, tako je i sa razvojem grada a naručito gradova kao grupi zajedničko povezanih naselja u načinu njihove izgradnje, uloge u životu stanovnika tog vremena.

    Grad je i danas centralno mjesto okupljanja, kulturoloških, ekonomskih, sportskih dešavanja i predstavlja osnovnu ulogu u životu modernog čovjeka. Veoma je zanimljivo napraviti komparaciju između života tadašnjih stanovnika u gradovima i današnjeg načina stanovanja u modernim gradovima, koji sada imaju možda neku drugačiju ulogu.

    Zanimljiv je također period koji jeste nosilac ovog rada a to je XVI st., koje se u historijskim događajima pripisuje Osmanskom carstvu na ovim prostorima, koje u tom periodu dostiže jedan vid vrhunca vladavine tako da i prostor Bosne i Hercegovine biva uključen u taj razvoj. Skup raznih orijentalno arhitektonskih zdanja preslikao se na razvoju gradova, koji su tom periodu igrali najvažniju ulogu u učvršćivanju vlasti, širenju vjere i kulture, koji su postali glavni faktori vidljivi i tokom današnjeg vremena. Svaka promjena za stanovništvo značilo je i novo upoznavanje te razvijanje nekih novih oblika zanata, prelazeći sa zemljoradnje i stočarstva, na trgovinu, zanatstvo, koje su postali omiljeni u čaršijama tog vremena, od kojih su mnogi imali materijalnu korist a koji su postali dio urbanog razvoja Bosne i Hercegovine.

OSMANSKI UTJECAJ NA IZGRADNJU GRADOVA

Za razvoj određenog grada, potrebno je imati i strukturu,način planiranja, te način izgradnje naselja koje će se razlikovati od ostalih prijašnjih gradova, takav utjecaj je imalo i osmansko carstvo te njegova specifična arhitektura. Također je potrebno se upoznati sa historijskim dešavanjima koja su bitna da se upozna način donošenja novih vrijednosti života, koja su imala i velikog utjecaja na razvoj grada.

    Padom utvrđenih kraljevskih gradova Bobovca, Visokog i Jajca godine 1463. bi zauvijek zapečaćena sudbina bosanskog kraljevstva. A kada još godine 1482 pade i Herceg-Novi, posljednje uporište zemalja hercega svetoga Save, najveći dio teritorija današnje Bosne i Hercegovine uđe u sklop carstva turskih sultana i pod neposredan utjecaj orijentalne kulture. Time je otpočelo jedno posve novo razdoblje u političkoj i kulturnoj povijesti tih dviju pokrajina. S vjerom, načinom života i drugim tekovinama orijentalne kulture postepeno biše popri-mljene i gotovo sve grane islamske umjetnosti, od kojih su neke došle poslije na ovome tlu do osobitog izražaja. Tada je ovamo presađena i istočnjačka građevna umjetnost nužno formiranje prostora za život čovjeka i zajednice po kanonima osmanlijske građevne škole kao sinteze perzijske, arapske i bizantijske umjetnosti. Tada je uz to građevinarstvo ovamo preneseno i ono osebujno umijeće plasiranja građevnih objekata u prirodi i izgrađenom prostoru - umjetnost, koja je u ono doba bila svojstvena samo orijentalnim islamskim narodima.[1] Trgovina i ekonomski razvoj su podsticali osnivanje većeg broja gradova. Tokom procesa islamizacije gradovi su imali izuzetno bitnu ulogu. Razvoj i urbanizacija imali su tvoj tok, koji se oslanjao na raniju srednjovjekovnu arhitekturu baziranu na utvrđenjima: U tom smislu Osmanlije su u ranom periodu inicirali gradnju drumova, poboljšanje međugradskih komunikacija istovremeno držeći graničare u striktnim disciplinama.To je dodatno utjecalo na razvoj najvećih gradova u Bosni i Hercegovini poput Sarajeva, Banja Luke, Mostara.[2] Osmanska arhitektura vidljivo se gradila na ostacima utvrđenja koja su bila prisutna u Bosni i Hercegovini, zapravo ona je promjenila način funkcionisanja grada, donijela je novi oblik kojim se grad odlikovao i vlast je nastojala da kroz gradnju dobre komunikacijske mreže donese brži protok  robe te svih ostalih korisnih dobara.

    U posljednjoj dekadi XV stoljeća i tokom cijelog XVI stoljeća koje je poznato kao vrijeme definitivne stabilizacije osmanske vlasti u ovim krajevima i formiranja Bosanskog pašaluka (1580.g.) centralna vlast počela je poduzimati potrebne mjere za urbani razvitak ovih krajeva što pretpostavlja i gradnju niza sakralnih, privrednih, Kulturno-prosvjetnih,komunalnih i različitih drugih objekata koji čine sadržaj naselja orijentalno-islamskog tipa ,kasabe ili šehera koji su nastali u ovim krajevima.[3]

     Posebno značajnu ulogu Osmanlije su odigrali u izgradnji novih, kao i u promjenama postojećih kasnoantičkih i srednjovjekovnih gradova i njihovom prilagođavanju islamskoj civilizaciji koju su sa sobom donijeli. Osobenost tih gradova bilo je brojno stanovništvo, pretežno muslimansko, monumentalne islamske građevine, velika čaršija gdje su postojali raznovrsni zanati.

      Te gradove neki historičari nazivaju islamsko-orijentalni grad, neki opet islamsko-osmanski ili samo osmanski. Urbani razvoj tih gradova započinjao je izgradnjom islamskih vjerskih, kulturnih, obrazovnih i upravnih, kao i privrednih institucija iz čijih sredstava su se održavali navedeni objekti. Obrazovanjem Osmanskog carstva, jugoistočna Evropa je postala jedinstveno područje, bar kada je gradski život u pitanju, sa zemljama Bliskog istoka.   Kada su Osmanlije osvojili Balkan, nastale su velike promjene u razvoju gradova na tom području. Oni su zatekli gradove s relativno malim brojem stanovništva, koje je uglavnom bilo domaće i bavilo se zanatstvom, trgovinom, poljoprivredom i rudarstvom. Svojim viševjekovnim prisustvom na Balkanu Osmanlije su ostavile dubok trag u brojnim segmentima, počevši od arhitekture, čiji su zanimljivi primjerci i pored stoljetnog uništavanja opstali do danas, zatim umjetnosti, književnosti, muzike pa do kulture ishrane i opće kulture življenja.[4]