Mukabela: pritvrđeni sunnet ili novotarija?

Piše: Dr. Sumeja Ljevaković Subašić

Tradicija učenja mukabele u džematima organiziranim u okviru Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, poput brojnih drugih praksi ukorijenjenih u islamskoj tradiciji Bošnjaka, našla se na udaru pojedinih alternativnih tumača islama u Bosni i Hercegovini.

Slijedeći svoj ograničavajući i rigidni pristup tumačenju islama, pojedini pripadnici ovakvog tumačenja islama učenje mukabele su proglasili bid‘atom (novotarijom) ili praksom koja ima elemente novotarije. Temeljni argumenti ove grupe mogu se svesti na sljedeće:

1. Mukabela nije eksplicitno spomenuta u Kur'anu ili u sunnetu poslanika Muhammeda, a. s., nije praktikovana u vrijeme ashaba niti je bila prisutna u tradiciji prvih generacija muslimana (selefus-salih).
2. Pored toga što nije postojala u vrijeme poslanika Muhammeda, a. s., njegovih ashaba ili u tradiciji prvih generacija muslimana, ova praksa nije prisutna ni u drugim zemljama islamskog svijeta.
3. Mukabela je praksa koja spada u novotarije ili ima elemente novotarije. Novotarija može biti u vezi s vrijemenom, mjestom i načinom činjena određenog ibadeta, a kod prakse učenja mukabele sporan je način, vrijeme i mjesto učenja Kur'ana u ramazanu. Naime, učenje Kur'ana u ramazanu propisano je bez ograničenja u vremenu, količini učenja i mjestu učenja. Mukabela ograničava njegovo učenje vremenom (poslije podne ili sabaha), mjestom (u mesdžidu) i količinom (jedan džuz svaki dan).
4. Mukabela se smatra posebnim ibadetom. 

Protuargumenti alternativnim tumačima islama o praksi učenja mukabele

Mukabela je pritvrđeni sunnet Allahovog poslanika Muhammeda, a. s.

Mukabela, odnosno praksa zajedničkog učenja Kur'ana i njegovog ponavljanja u ramazanu, izvedena je iz tradicije Poslanikovog, a. s., zajedničkog učenja Kur’ana s Džibrilom, a. s., u vrijeme mjeseca ramazana. Dokaz za to nalazi se u sahih predanju koje bilježi imam El-Buhari, a u kojem se prenosi od Ibn Abbasa da je kazao:

„Allahov Poslanik, a. s., bio je najdarežljiviji čovjek, a bio bi najdarežljiviji u mjesecu ramazanu, kada bi mu dolazio Džibril, a dolazio mu je svake noći mjeseca ramazana i s njim učio Kur’an.”[1]

Riječ koju je Poslanik, a. s., koristio u ovoj predaji je 'arada[2]. Ibn el-Esir u tumačenju ovog hadisa pojašnjava značenje riječi mu'arada navodeći: „To znači, Džibril je s njim ponavljao sve što je do tada objavljeno od Kur'ana kroz mu'aradu (uspoređivanje i provjeru): to jest, mukabelu (uspoređivanje i provjeru).“[3] Ibn el-Esir, dakle, u svom pojašnjenju ovoga hadisa navodi da je mu'arada sinonim mukabele, te da obje riječi imaju isto značenje. To nam dokazuje da je praksa zajedničkog učenja Kur'ana u mjesecu ramazanu, i po svom obliku, i po svom značenju, i po nazivu, utemeljena na sunnetu Allahovog Poslanikovog, a. s., odnosno njegovog zajedničkog učenja Kur’ana s Džibrilom, a. s., u vrijeme mjeseca ramazana.

Praksa učenja mukabele prisutna je u mnogim muslimanskim zajednicama

Praksa učenja mukabele (zajedničko učenje Kur'ana) prisutna je u mnogim dijelovima svijeta, iako se njena forma i način izvođenja mogu razlikovati od regije do regije.

U Turskoj se ovaj običaj ne veže za džamiju, te zbog toga pojam mukabele u turskom jeziku označava ramazansku tradiciju završavanja hatme Kur’ana prateći u Mushafu učenje hafiza koji Kur’an uče u džamijama, mesdžidima ili kućama. No, uobičajeno je da u većim džamijama u Turskoj mukabelu uče hafizi. Prema Peteru McMurrayu, ramazansku mukabelu u Turskoj uče dva učača dok ostali slušaju, uče s njima i/li prate njihovo učenje u Kur’anu.[4]

Osim Turske, tradicija učenja mukabele prakticira se i u Makedoniji gdje je nakon prekida od devedesetih godina do prije jednu deceniju, učenje mukabele ponovo uspostavljeno.[5] Također, ona se prakticira i na području Sandžaka.[6]

Pored ovih država, mukabela kao forma zajedničkog učenja Kur'ana u vrijeme ramazana je univerzalna praksa u muslimanskom svijetu, mada na nekim mjestima ona ima drugo ime ili je način njenog izvođenja prilagođen lokalnim mogućnostima, tradicijama i običajima. U tom smislu možemo govoriti i o održavanju takozvanih Qur'an halaqah, Khatam al-Qur'an circles i slično.

Učenje mukabele je, u smislu vremena, mjesta i načina učenja, potvrđeno sunnetom Allahovog poslanika Muhammeda, a. s., njegovih drugova i sljedbenika iz prvih generacija (selefus-salih).

Učenje Kur'ana u vrijeme ramazana

Intenziviranje učenja Kur'ana, slušanja Kur'ana i njegovog izučavanja u ramazanu u odnosu na druga vremena pritvrđeni je sunnet poslanika Muhammeda, a. s. U vjerodostojnim predanjima zabilježeno je da je svakog ramazana melek Džibril, a. s., dolazio Poslaniku, a. s., i s njim ponavljao Kur’an. Od Ibn Abbasa se prenosi da je kazao: “Allahov Poslanik, a. s., bio je najdarežljiviji čovjek, a bio bi najdarežljiviji u mjesecu ramazanu, kada bi mu dolazio Džibril, a dolazio mu je svake noći mjeseca ramazana i s njim učio Kur’an.”[7]

Zbog prakse Poslanika, a. s., ashabi i drugi vjernici iz prvih generacija muslimana posvećivali su posebnu pažnju učenju cijelog Kur'ana u ramazanu, više negoli su to činili u ostalim mjesecima u godini. Od ashaba Abdullaha ibn Mes'uda, r. a., se prenosi da je u mjesecu ramazanu završavao hatmu Kur'ana svaku treću noć, dok bi običnim danima to činio od petka do petka.[8] Od El-Esveda ibn Jezida En-Neha’ija (učenik Abdullaha ibn Mes'uda) se prenosi da je u mjesecu ramazanu završavao učenje Kur'ana svake druge noći.[9]

Dakle, intenziviranje učenja Kur'ana u mjesecu ramazanu pritvrđeni je sunnet poslanika Muhammed, a. s., njegovih ashaba i selefus-saliha. Sam čin posvećivanja posebnog vremena druženju s Kur'anom u mjesecu ramazanu, kao što je kod Bošnjaka to uobičajeno i  kroz praksu učenja mukabele, nije bid'at već pritvrđeni sunnet.

Kada je posrijedi termin održavanja mukabele u Bosni i Hercegovini, poznato je da se u vrijeme ramazana u Bosni i Hercegovini mukabela uči u različitim terminima u toku dana: prije ili poslije sabah-namaza, prije ili poslije podne-namaza, prije ili poslije ikindija-namaza ili prije iftara. Niko od bošnjačke uleme nikada nije ustvrdio da je određeni termin za učenje mukabele vrijedniji (efdalniji) od nekog drugog termina ili da je slušanje mukabele u određenom vremenu vrijednije od slušanja mukabele u nekom drugom vremenu. Stoga, s obzirom da vrijeme mukabele nije ograničeno na jedno ili dva dnevna termina, potpuno se može odbaciti argument da je učenje mukabele bid'at jer se uči u određeno vrijeme.[10]

Učenje mukabele u džamijama

Okupljanje u džamiji radi učenja Kur'ana, slušanja i proučavanja Kur'ana spada u ibadete i pohvalna djela s kojima su Uzvišeni Allah, dž. š., i Njegov Poslanik, a. s., zadovoljni, a na koja su ashabi Poslanikovi, a. s., podsticali. Štaviše, zajedničko učenje Kur’ana u džamiji vrijednije je od zajedničkog učenja Kur'ana na drugim mjestima zbog posebnosti ovog prostora, i zbog vjerodostojnog hadisa Vjerovjesnika, a. s., u kojem je rekao: „Kada god se okupi grupa ljudi u nekoj Allahovoj kući radi učenja i proučavanja Kur'ana, na njih se spusti smirenost, obaspe ih milost, okruže ih meleci i Allah ih spomene kod onih koji su kod njega.”[11]

Također, u predanju od Haruna bin ‘Antare prenosi se sahih senedom da je njegov otac upitao Ibn Abbasa, r. a.:

“Koje djelo je najbolje?, pa je odgovorio: Spominjanje Allaha je najbolje djelo i okupljanje u Allahovim kućama (džamijama) radi proučavanja Allahove knjige. Kad god se ljudi okupe, meleci ih zaklone svojim krilima, i oni su u Allahovom gostoprimstvu sve dok ne promijene razgovor.”[12]

Nakon Poslanikovog, a. s. doba, ashabi su nastavili s praksom okupljanja u džamijama kako bi učili Kur'an i raspravljali o njegovom značenju. Ova praksa je posebno bila prisutna u mjestima gdje se širila zajednica muslimana i gdje je stanovništvo koje je tek prigrilo islam trebalo podučiti Kur'anu. Praksa je, također, prenesena i na generaciju tabi‘ina te je postala dio uobičajenog vjerskog života muslimanske zajednice.[13] Učenje mukabele predstavlja nastavak spomenutog sunneta Allahovog Poslanika, a. s., njegovih ashaba i njihovih sljedbenika.

Način učenja mukabele

Učenje mukabele podrazumijeva zajedničko učenje Kur'ana metodom koja se u vjerskoj literaturi naziva kir'et el-idare (učenje metodom kruženja), a ona podrazumijeva metod zajedničkog učenja i ponavljanja Kur’ana u kojem nekoliko učača naizmjenično uči određeni dio Kur’ana. Jedan učač prouči dio teksta, zatim drugi nastavi od mjesta gdje je prvi stao, i tako redom. Većina islamskih učenjaka (džumhur), uključujući i imama Ebu Hanifu, imali su pozitivan stav prema zajedničkom učenju i slušanju Kur'ana, kao što je to slučaj kod mukabele.[14] Ova praksa se često spominje u djelima ranih i kasnijih učenjaka kao pohvalne aktivnosti koje podstiču muslimane na čitanje, slušanje i razmišljanje o Kur'anu.

Svoj stav argumentuju vjerodostojnim predanjem koje bilježe imami El-Buhari i Muslim od Abdullaha ibn Mes'uda, r. a., da je rekao:

„Rekao mi je Allahov Poslanik, a. s.: ‘Uči mi (Kur'an)!’ Pa sam rekao: ‘O Allahov Poslaniče, zar da ga učim tebi, a tebi je objavljen?’ Odgovorio je: ‘Volim da ga slušam od drugih.’ Tada sam mu učio suru En-Nisa sve dok nisam došao do ovog ajeta: 'А šta će biti onog Dana kada protiv svakog naroda dovedemo po jednog svjedoka, od njega samog, i tebe dovedemo kao svjedoka protiv ovih? (En-Nisa: 41). Zatim je rekao: ‘Dosta je za sada.’ Kada sam pogledao prema njemu, oči su mu bile pune suza.'“[15]

Ovo dokazuje da je učenje Kur'ana od strane onoga ko ga ispravno uči, dok ostali slušaju – kao što je slučaj kod nas u učenju mukabele – dozvoljeno bez ikakve sumnje. Naravno, oni koji poznaju arapsko pismo uče u sebi, odnosno zajedno s učačem koji uči naglas.

Drugo, mukabela se uobičajeno uči na način da se svaki dan prouči jedan džuz Kur'ana kako bi se do kraja ramazana završila i predala hatma Kur'ana. Međutim, na temelju činjenice da je Poslanik, a. s., svaki ramazan (osim posljednjeg) s Džibrilom, a. s., ponavljao cijeli Kur'an jedanput, te budući da je mukabela utemeljena na ovom sunnetu zajedničkog učenja Kur'ana od strane Džibrila i Poslanika, a. s., Bošnjaci su uobičajili da kroz mukabelu u mjesecu ramazanu prouče jednu hatmu.

Kada je posrijedi način učenja hatme Kur'ana, treba napomenuti da učenje Kur'ana u vrijeme ramazana i mimo ramazana nije strogo ograničeno niti precizirano. U vjerodostojnom predanju prenosi se od Abdullaha ibn Amra da je rekao: „Poslanik, a. s., mi je jednom prilikom rekao: 'Prouči Kur'an svakog mjeseca!' – na što sam mu odgovorio: 'Ja mogu više od toga!' Na kraju mi Vjerovjesnik, a. s., reče: 'Prouči ga za sedam dana i nemoj više smanjivati rok!'“[16]

Na temelju ovih hadisa, većina uleme smatra da se hatma Kur'ana treba završiti jednom sedmično te da je najkraći rok za učenje Kur'ana tri dana (noći). Što se tiče najdužeg perioda u kojem bi vjernik trebao završiti hatmu Kur'ana, ulema smatra da nije određen rok te da on ovisi od mogućnosti i snage pojedinca.[17]

Većina ashaba, ipak, praktikovala je održavanje dnevnog virda (hizba – dio Kur'ana, određen broj stranica) u učenju Kur'ana te bi hatmu Kur'ana završavali za tri, pet, sedam, osam dana itd. Na taj način oni su ograničavali svoje dnevno učenje Kur'ana prema hizbu koji su sebi zadali.

Ulema je stava da je podjela na džuzeve uspostavljena radi olakšavanja učenja Kur'ana napamet, završavanja hatme ili usvajanja odgovarajućeg virda (dnevni dio učenja).[18] Osim toga, kao što učenje jednog džuza dnevno na teravih-namazu olakšava ljudima namaz i završavanje hatme, tako i ograničavanje učenja jednog džuza na mukabeli olakšava ljudima prisustvo mukabeli i završavanje hatme, naročito ako određene osobe prate mukabelu u različitim džamijama. Zbog svega navedenog, nije sporno da se mukabela uči prema džuzevima.

Mukabela nije šerijatom propisan ibadet

Iako je učenje mukabele, kako smo gore naveli, običaj utemeljen na sunnetu Allahovog Poslanika, a. s., njegovih ashaba i prvih generacija (selefus-salih), ovaj ibadet nije šerijatom propisan. Nagrada za učenje mukabele i njeno slušanje jednaka je nagradi učenja Kur'ana i slušanja Kur'ana mimo mukabele. Nije poznato da je iko od bošnjačke uleme ustvrdio da je mukabela šerijatom propisan ibadet i da postoji posebna nagrada za mukabelu. Također, nisu propisivali ni precizno vrijeme i način realizacije mukabele, jer je to bilo pitanje mogućnosti organizacije vjerskih aktivnosti u jednom vremenu i prostoru.

Ovakav je bio stav i šafijskih učenjaka poput imama En-Nevevija koji je kazao da je slušanje Kur'ana pritvrđeni sunnet Poslanika a. s., i njegovih drugova.[19] Također, hanbelijski učenjak Ibn Tejmije je smatrao da je učenje Kur'ana prilikom kojeg jedan učač uči dok ga ostali slušaju spada u pohvalna (mustehab) djela koja su činili ashabi.[20]

Svi ovi dokazi iz Kur'ana i sunneta te prakse selefus-saliha ukazuju na pohvalnost učenja Kur'ana, okupljanja radi njega i slušanja njegovog učenja i dozvoljenost istog u svim vremenima. Naime, u nauci o usulima (temeljima islamskog prava) utvrđeno je pravilo da opća naredba obuhvata sva vremena, mjesta, osobe i situacije. Dakle, kada Uzvišeni Allah propiše nešto općom naredbom, a način njenog izvršenja dozvoljava više različitih oblika, tada se ona razumijeva u njenoj širini i općem značenju, te nije dozvoljeno ograničiti je na jedan način bez dokaza.[21]

Tako je određivanje vremena, bilo noći ili dana, dana u sedmici, mjesecu ili godini, prilike, proslave, godišnjice, mjesta, skupa ili nečeg sličnog za učenje i slušanje Kur'ana – jedna od pohvalnih i dozvoljenih stvari prema općim dokazima, sve dok se to ne smatra obavezujućim ili jedino ispravnim načinom izvršenja tog dobrog djela. Čak i ako za to nema specifične potvrde u sunnetu, takva praksa je prihvaćena među ispravnim prethodnicima (selef), učenjacima, pravnicima i muhaddisima (učenjacima hadisa). Oni su čak naglasili pohvalnost otpočinjanja i završavanja skupova na kojim se drže predavanja učenjem Kur'ana, te da je poželjno angažovati osobe s lijepim glasovima i birati ajete koji odgovaraju datoj situaciji i prigodi.

Također, nepostojanje prakse nekog dobrog djela u vrijeme Poslanika, a. s., ne znači da je ono u suprotnosti sa sunnetom. To bi značilo ograničavanje dobrih djela samo na vrijeme Poslanika, a. s., i ograničavanje samog islama, jer bi tom metodologijom neispravna bila ne samo mukabela već i brojna druga pohvalna djela, kao što su organizacije takmičenja i večeri Kur'ana, hifza, izgradnja studentskih domova i internata itd.

(Iz knjige „Ramazanske rasprave“ koja je nedavno objavljena u izdanju Instituta za islamsku tradiciju Bošnjaka i El-Kalema, a može se nabaviti na „Ramazanskom salonu knjige“ u Gazi Husrev-begovoj biblioteci svaki radni dan, od  3. do 28. marta 2025. godine.)

^{[1] M. el-Buhari, Sahihu-l-Buhari, tom 1, hadis br. 6, 2008, str. 9.} 

^{[2] Vidi više: T. Muftić, Arapsko-bosanski rječnik, str. 948.}

^{[3] Ibn el-Esir, En-Nihaje fi garibi el-hadisi ve el-eseri, El-Mektebe el-'ilmije, Bejrut, 1979, tom 4, str. 212.}

^{[4] Peter McMurray, “Qur’an Alphabetics and the Timbre of Recitation”, u: Emily Dolan i Alexander Rehding (ur.), The Oxford Handbook of Timbre, Oxford University Press, New York, str. 95.}

^{[5] “Skoplje: Nakon skoro decenije oživljava ramazanska tradicija učenja mukabele”,}

^{https://www.trt.net.tr/bosanski/region/2016/06/10/skoplje-nakon-skoro-decenije-ozivljava-ramazanska-tradicija-ucenja-mukabele-507895, (pristupljeno: 15.4.2022).}

^{[6] Medin Halilović, “Tradicija mukabele u Novom Pazaru duža od četiri i po vijeka”, https://www.aa.com.tr/ba/balkan/tradicija-mukabele-u-novom-pazaru-du%C5%BEa-od-%C4%8Detiri-i-po-vijeka-/845998, (pristupljeno: 15.4.2022).}

^{[7] Muhammed b. Ismail el-Buhari, Sahihu-l-Buhari: Buharijeva zbirka hadisa, prijevod: Hasan Škapur (i dr.), tom 1, hadis br. 6, Sarajevo, Visoki saudijski komitet za pomoć BiH, 2008, str. 9.}

^{[8] El-Bejheki, Es-sunnen el-kubra, Dar el-kutub el-ilmijje, Bejrut, 2003, tom 2, str. 555.}

^{[9] Abu 'Ubaid, Kitab fadail el-Kur'an, Dar ibn Kesir, Beirut, str. 180.}

^{[10] Danas se u mnogim džamijama širom svijeta uči Kur'an u određenom vremenu u toku dana kako bi ljudi koji su zauzeti svakodnevnim poslovima znali i kako bi svoje vrijeme organizirali i prisustvovali učenju. Savremeni učenjaci su stava da nema ništa sporno u učenju Kur'ana i prisustvovanju učenju Kur'ana u određeno vrijeme (nakon podne-namaza ili ikindija-namaza) u džamijama pod uvjetom da se ne smatra da je učenje Kur'ana upravo u  tom specifičnom vremenu posebno vrijedno. Vidi: المواظبة على حلقة لقراءة القرآن في وقت معين بالمسجد, Islamweb.net. (Pristupljeno: 28.12.2024.)}

^{[11] Muslim bin el-Hadžadž, Sahih Muslim, hadis br. 2699, Kairo, Dar Tajiba, 2006, str. 1242.}

^{[12] Abdullah bin Abdurrahman ed-Darimi, Musned ed-Darimi, tom 1, hadis br. 368, Rijad, Dar el-mugni, str. 369.}

^{[13] Abdulmuhsin el-'Ibad, Šerh el-erbe'in en-Nevevije, Tom 32, str. 6.}

^{[14] El-Mevsu'a el-fikhije, Vizaret el-evkaf ve eš-š'un el-islamije, Kuvajt, 1995, tom 33, str. 61-62; Imam en-Nevevi, Et-Tibjan fi adabi hameleti el-Kur'an, Dar Ibn Hazm, Bejrut, 1994, str. 113; Ibn Tejmijje, El-Fetava el-Kubra, Dar el-kutub el-ilmijje, 1987, tom 5, str. 345.}

^{[15] Muhammed b. Ismail el-Buhari, Sahihu-l-Buhari: Buharijeva zbirka hadisa, tom 3, Visoki saudijski komitet za pomoć Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 2008, hadis br. 5050, str. 992.}

^{[16] Ibid., hadis br. 5054, tom 3, str. 994.}

^{[17] Ibn Hadžer el-'Askalani, Feth el-Bari bišerh el-Buhari, El-Mektebe es-selefije, Egipat, tom 9, str. 97.}

^{[18] Vidi: الاعتبار الذي تم عليه تقسيم القرآن إلى أجزاء وأحزاب وأرباع, (Pristupljeno: 29.12.2024.).}

^{[19] Imam en-Nevevi, Et-Tibjan fi adabi hameleti el-Kur'an, Dar Ibn Hazm, Bejrut, 1994, str. 113.}

^{[20] Ibn Tejmijje, El-Fetava el-Kubra, Dar el-kutub el-ilmijje, 1987, tom 5, str. 345.}

^{[21] Vidi fetvu: حكم الاجتماع لسماع تلاوة القرآن الكريم في ليالي رمضان - الفتاوى - دار الإفتاء المصرية - دار الإفتاء, (Pristupljeno: 28.12. 2024.)}

(Preporod.info)