Društvenu apatiju nećemo riješiti šerom ili lajkom

Piše: Hasan Hasić

„Da bi sačuvao svoju ljudskost, čovjek mora da se pobuni, makar samo jednom godišnje”, piše Nedžib Mahfuz u knjizi Razgovori na Nilu. Pa i kada izuzmemo kontekst koji Mahfuz uzima u obzir, ostaje nam rečenica koja nas duboko dira. Pobuna i ljudskost su, zapravo, savršeno kompatibilni s vrhunskom težnjom za harmoničnim društvom.

Mahfuzova rečenica stoji nasuprot interpretaciji o tome da nas pobuna, protest i bunt vode samo u anarhiju i nasilje. I takva interpretacija nije karakteristična tek za autoritarne režime, kolektive i grupe. Protestiramo, ustajemo, bunimo se - uvijek, bilo da je to u našoj uobičajenoj svakodnevnici, u užoj zajednici ili šire, nasuprot pojedinaca ili sistema.

Oblici pobune i protesta su raznoliki, pojedinačni ili kolektivni, na različitim nivoima. Ali, prije svega, važno ih je razumjeti kao načine aktivizma i građanskog učešća u izgradnji društva.

Savremeni koncepti država i društava su i taj segment nastojali urediti i dati mu okvire, ali, pri tome se uvijek mora imati u vidu da i u najslobodnijim državama i društvima postoje načini kontrolisanja i preventivnog suzbijanja različitih oblika aktivizma, odnosno buntova i protesta.

Često su to, zapravo, suptilne metode. Zbog toga se nerijetko urušava i percepcija o tome da su najliberalniji, zapravo, najviše spremni na raspravu, kritiku i opoziciono mišljenje. Svjedočimo to sve intenzivnije na primjeru mnogih razvijenih zemalja.

Kada govorimo o aktivizmu, protestu i pobuni, sprva mislimo na djelovanje u svrhu zaštite i promocije osnovnih ljudskih prava i opšteg dobra, iako uvijek u primisli vrijedi imati da pobuna može biti manifest zla. I, svakako, posebno govorimo o kolektivnom nastupu.

Viralnost nije mjera uspjeha

Konkretnije, zadržimo li se pri kompoziciji našeg bosanskohercegovačkog društva i zemlje u tranziciji, tada nas ponajviše treba interesovati sveopšta apatija ili uopšte nepostojanje izraženog naslijeđa aktivizma i protesta.

S tim u vezi, interesuje nas opšta svijest o mogućnostima građanske participacije i aktivizma, kao osnovnih ponuđenih mehanizama, pa i u našem mladom demokratskom društvu.

Nažalost, kada se govori o kaskanju za zemljama srednje i zapadne Evrope, uglavnom je u široj javnosti akcenat na ekonomskom aspektu. Odviše se previđa zaostajanje u razumijevanju i promociji građanskog učešća u kreiranju zdravijeg društva i države.

Takva pojava neproporcionalna je zastupljenom nezadovoljstvu spram vlasti i sistema koji se lahko uočavaju u živoj, a posebno u online komunikaciji.

Nezadovoljstvo se svelo na parole i potrošene fraze i postalo je stalno, neefektivno stanje. Štaviše, čini se da je online aktivizam pospješio takvu vrstu pasivnosti.

Dok društvenim mrežama kolaju izrazi velikog, opravdanog nezadovoljstva, konkretnih građanskih incijativa pa i u obliku protesta, spretno vođenih i definisanih, je veoma malo. Tek određene kategorije ili kolektivi uspijevaju na taj način da se odrede i istraju. Masovna podrška izostaje, posebno u pitanjima od opšteg interesa. Viralnost određenih izraza nezadovoljstva na društvenim mrežama šalje pogrešan dojam.

Očito da su fenomeni kliktivizma (eng. clicktivism) i slektivizma (eng. slacktivism) pozamašno zastupljeni. Rječnici ova dva pojma pojašnjavaju, time da korisnik stiče privid da je dao doprinos nečemu, ali se to, ipak, završava tek lajkom, komentarom ili shareom.

Takva pojava lijenog aktivizma prisutna u društvu u kojem je apatija izražena, a aktivizam se poima u okviru stranačko-političkog aktivizma, čini se, dobija svoje nove obrise. Viralnost određenog sadržaja može biti korisna, ali ne nužno i djelotovorna. Očito, svaki online aktivizam mora imati uporište u offline organizovanju.

Dijeljenje sadržaja koji podstiče aktivističku svijest može doprinijeti njenom širenju, ali bez značajnijeg efekta, ako je nivo građanske participacije nizak kao što je to u našoj zemlji.

Danas malo koji pokret i inicijativa računa samo na tradicionalne metode omasovljenja, i u mnogome se oslanjaju na internet alate poput društvenih mreža. Podsjetimo se, posljednjih godina upravo su društvene mreže pomogle da se raširi svijest o zagovaranjima kakva su, naprimjer, u srži Black Lives Matter pokreta ili Me too.

Posebno se da izdvojiti online aktivizam u slučaju agresije Izraela na Gazu, što je dodatno osnaženo zbog evidentne cenzure propalestinske podrške. O tome smo u Preporodu pisali detaljnije nakon oktobra 2023. godine. Takvu vrstu aktivizma pratile su i aktivnosti studentskih protesta i podrške Palestincima u SAD-u, kao i aktivizam organizacija poput Jewish Voice for Peace koje su jasno osudile zločine cionističkog režima u Izraelu.

Dakle, prilično su jasnije funkcije i mogućnosti online aktivizma u društvima gdje je nivo građanske participacije mnogo viši negoli je to slučaj u zemljama poput naše.

Pasivni online aktivizam, čini se, ponajbolje se može pojasniti eksperimentima iz socijalne psihologije o efektu posmatrača ili difuziji odgovornosti.

Riječ je o tome da u slučaju svjedočenja određenim anomalijama, nasilju ili nepravdi mnogi ljudi, naprosto, očekuju da će reagovati neko drugi.

Utjeha je da će našom podjelom posta na društvenoj mreži, možda, reagovati neko drugi. Tom je bliska i pojava pri kojoj se uslijed jasno istaknutog složenog državnog uređenja, hijerarhije u institucijama ili ustanovama, pretjerane birokratizacije, očekuje da u određenim slučajevima druge instance moraju reagovati.

Otuda su i u našoj zemlji mnogi građani obeshrabreni upravo konstantnim prebacivanjima krivice s jedne na drugu instancu. To govori mnogo o opštoj spremnosti članova društva i vlasti da preuzmu odgovornosti ili, pak, sami uvide potrebu za djelovanjem unutar samih struktura.

Nerijetko, vlast čine i funkcije obavljaju oni koji, također, nisu osvijestili moć kritike, opozicije, protesta, pobune ili najobičnije građanske participacije.

Kad ćemo naći vremena za ideale

Mehanizmi djelovanja postoje, ali ljudi s njima često nisu dovoljno upoznati. Značajan faktor u širenju apatičnosti su i nedostaci socijalne i ekonomske sigurnosti. Glas i konkretna akcija pojedinaca ili grupa su nerijetko uvjetovani pozicijom u društvu i ekonomskom sigurnošću.

Također, vrijedi imati na umu da je upravo savremeno društvo često suviše orijentisano na profit kao i na to da konzumeristički svjetonazor zaokuplja. U takvoj jednačini, čovjek vrijedi tek onoliko koliko može novca proizvesti. Vremena za aktivnije odmišljanje i borbu za ideale baš i nema.

I loši medijski pristupi uz primjetnu medijsku nepismenost građana mogu dodatno pogoršati sliku. Mnogi mediji se i ne nameću kao aktivni zagovornici građanske participacije. To može biti posljedica zavisnosti i neobjektivnosti, ali i neprofesionalnog pristupa i niskih standarda u novinarstvu. To je i posljedica nerazvijene svijesti o ulozi i funkciji medija.

Opšta slika medijskog senzacionalizma, banalizacije i trivijalizacije stvarnosti utječe na kompletno društvo. Teme vrijedne značajnijeg medijskog angažmana se ne tretiraju. Hiperprodukcija senzacionalnog i beznačajnog je ogromna na širem planu.

Tržište je zasićeno, ali ima publiku. Lakše je progutati banalije ili parole nezadovoljstva, negoli suviše odmišljati za dobro društva.

Postojeći mehanizmi građanske participacije se nedovoljno tretiraju i u školama. To ne čudi s obzirom na srozavanje odgojno-obrazovnog procesa. Ako i nema prostora kroz kurikulum, škole bi morale ponuditi više aktivnosti edukacija o mogućnostima građanskog aktivizma, odnosno o tome kako izraziti nezadovoljstvo, između ostalog, i protestom.

Mnogo tereta je, ustvari, spalo na organizacije civilnog društva različitih profila. Mnogi se, ustvari, ne usuđuju reagovati upravo zbog nespremnosti da jasnije artikulišu svoj stav ili zatraže poštivanje svoga prava.

Posebna je tema upliv stranačko-političkih utjecaja u sve sfere društva, koji je doveo do stanja bespogovornog pokoravanja, zaglušujuće šutnje, svojevrsnog dužništva, neumjesnog dodvoravanja, što je uvijek dodatna opasnost u manjim društvima kao što je naše.

Štaviše, na političkoj sceni probosanske snage nisu uspijevale u dovoljnoj mjeri zauzeti jedinstvene stavove oko pitanja krucijalnih za državu. Izostale su tačke ujedinjenja, a politička polarizacija utječe i na odluke građana da učestvuju u protestima kao oblicima aktivizma.

Apatija se očito prevazilazi na više nivoa. Od lošeg porodičnog odgoja i mentaliteta naučene bespomoćnosti, preko odgojno-obrazovnog procesa, političkog ambijenta do medija, medijske (ne)pismenosti i ponovnog oživljavanja misli o idealima naspram svih ograničenja lokalnog ili globalnog karaktera.

To uvjetuje našu budućnost u slobodi i punini našeg bivstvovanja i trajanja. Ma koliko nam bilo teško to prihvatiti, pobuna protiv vlastitih navika je, često, preduvjet tome.

(IIN Preporod)