Prof. dr. Almir Fatić: Uvod u kur'anske nauke (25. dio) - Tefsirska podjela ajeta

Radio BIR svakog petka od 10.00 sati emituje serijal Uvod u kur'anske nauke s profesorom Almirom Fatićem, rukovodiocem Katedre za tefsir na Fakultetu islamskih nauka Univerziteta u Sarajevu.

U okviru ovog serijala prof. dr. Almir Fatić će govoriti o znanju koje je povezano s istraživanjem Kur'ana, kao što su fenomen Objave, sakupljanje i raspoređivanje Kur'ana, mekanski i medinski ajeti, povod Objave, derogirajući i derogirani, jasni i nejasni ajeti, kao i drugim temama koje su povezane s Kur'anom Časnim.

TEFSIRSKA PODJELA AJETA

‘Āmm i hass ajeti (عام و خاص )

Pored muhkem i mutešabih ajeta, o kojima smo govorili u prethodne dvije emisije, danas nastavljamo izlagati o daljnim tefsirskim podjelama kur'anskih ajeta: danas ukratko govorimo o āmm i hass ajetima, mudžmel i mubejjen ajetima, te nass i zāhir, i mue'vvel ajetima.

‘Āmm عام su opće ili opšte naredbe, moralne upute i sl.; univerzalni izrazi po svojoj prirodi; odnose se na na sve ljude ili jedinke na koje se aludira; ‘’široke kur’anske stilizacije’’.

Hass خاص – specifični ili posebni iskazi Kur’ana. Kad god je iskaz Kur’ana određen ili brojem fiksiran,on je hāss, i da bi se donosile vjerske odluke potrebno je posegnuti za idžtihadom ili analogijom.

Na primjer: وجَاء مِنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعَى قَالَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِين - I dođe s kraja grada jedan čovjek žureći i reče: "O, narode moj, slijedite poslanike!(Ja Sin, 20). Riječ ''čovjek'' nije opća i ukazuje na jednu određenu osobu. Veli se, u komentarima, da mu je bilo ime Habib Nedždžar.

 وَدَخَلَ الْمَدِينَةَ عَلَى حِينِ غَفْلَةٍ مِّنْ أَهْلِهَا فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ I on uđe u grad u vrijeme kada ne mariše stanovnici njegovi i nađe u njemu neka dva čovjeka kako se tuku... (El-Kasas, 15) Ajet spominje ''dva čovjeka'' i po svojoj naravi nije općenit.

Pokazatelji āmm ajeta

Sljedeći su pokazatelji āmm ajeta: 

1) Kullun, džemī'un, kāffetun (sve, svi, svaki, svi zajedno):

كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ  Sve što je na njoj - prolazno je (Rahman, 26 )  tj. na Zemlji, a na što ukazuje kontekst govora (sijakul-kelam), iako spomen Zemlje neposredno ne prethodi. 

اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ  Allah je stvoritelj svega i On svime upravlja (Ez-Zumer, 62) - Allahovo ime Vekīl na ovome mjestu ima značenje: Onaj koji upravlja svim stvarima.

هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُم مَّا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا   On je stvorio za  vas sve što je na zemlji (El-Bekare, 29). أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ ادْخُلُواْ فِي السِّلْمِ كَآفَّةً  O, vjernici, pristupite miru svi (El-Bekare, 208).

 كُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ  Svako živo biće će okusiti smrt (Ali Imran, 185)

2) Upotreba određenog člana (el)

  وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُواْ أَيْدِيَهُمَا جَزَاء بِمَا كَسَبَا نَكَالاً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ I svakom kradljivcu i svakoj kradljivici odsijecite ruke njihove, neka im to bude kazna za ono što su učinili i opomena od Allaha! A Allah je silan i mudar! (El-Ma’ide, 38)

وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا  A Allah je dozvolio svaku trgovinu a zabranio svaku kamatu (El-Bekare, 275).

Ove riječi imaju opće značenje, osim trgovine koja je šeri'atom zabranjena. Ovo je odgovor poricateljima Istine i negacija izjednačavanja trgovine i kamate.  U ovome je dokaz da se kijas (analogija) poništava eksplicitnim tekstom Kur'ana, jer se donosi dokaz ništavnosti njihove analogije o onome što je Svevišnji Allah dozvolio i zabranio.

3) Kada nije imenovan izvršilac radnje

وَالَّذِينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا يَزْنُونَ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ يَلْقَ أَثَامًا    I oni koji se ne klanjaju uz Allaha drugom Bogu i koji ne ubijaju one koje je Allah zabranio, osim kada pravda zahtijeva, i koji ne bludniče. A ko  to radi, srest će kaznu! (El-Furkan, 68)

Amm ajeti ne smije se razumijevati izvan svog konteksta. Samo kada kontekst potvrđuje da je taj i taj iskaz zaista takav, onda ga prihvatamo (S. Salih).

 Kur'an često svojim uvodnim formulama govori o karakteru samih ajeta:يَا أَيُّهَا النَّاسُ  O, ljudi je općenitije od يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ O, vjernici, ili يَا أَيُّهَاالكافرون O, nevjernici!

   Podvrste onih koji vjeruju su iskazane npr. u:

التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدونَ الآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ  Oni se kaju, i ibadete, i zahvaljuju, i poste, čine rukū' i sedždu, i naređuju dobra djela, a odvraćaju od nevaljalih, i čuvaju Allahove granice. A obraduj vjernike! (Et-Tevbe, 112)

4) Izostanak određenog člana/neodređenost riječi (en-nekire)

الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَاتٌ فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلاَ رَفَثَ وَلاَ فُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ فِي الْحَجِّ  Hadž je u poznatim mjesecima, pa onaj ko se obaveže u toku njih hadž obaviti, za njega nema približavanja ženama, nikakvog griješenja, niti ikakve prepirke u toku hadždža (El-Bekare, 197).

5) Uvjetne zamjenice (esma’ šart): men (من), ma (ما), ejnema (أينما), enneha (أنها)… Npr. 

وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللّهُ    A za bilo koje dobro koje učinite Allah zna (El-Bekare, 197).

Vrste āmm ajeta

Āmm ajeti dijele se u tri vrste:

1. ām ajeti koji uvijek ostaju takvi, i takvih ajeta je mnogo u Kur’anu, npr. وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ Allah sve zna (Nisa, 176); وَلَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا Gospodar tvoj nikome nepravdu neće učiniti (Kehf, 49); حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ Zabranjuju vam se majke vaše…. (Nisa’, 23);
2. ām ajeti kojima se podrazumijeva nešto posebno, npr.

الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُواْ لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَاناً وَقَالُواْ حَسْبُنَا اللّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ

Onima kojima se, kada su im rekli ljudi: "Ljudi se okupljaju zbog vas, pa pazite ih se!" vjerovanje povećalo, pa su kazali: "Dovoljan je nama Allah i divan je On zaštitnik!"  (Ali Imran, 173)

Pod ljudima pri prvom spomenu misli se na Nu'ajma b. Mesuda, a pod drugom spomenu misli se na Ebu Sufjana, a ne na neke druge mimo njih dvojice. Na ovo ukazuju riječi u ajetu: إِنَّمَا ذَٰلِكُمُ الشَّيْطَانُ To vas je samo šejtan plašio... (Ali Imran, 175), u kojim je aluzija da se ovo ذَٰلِكُمُ vas, odnosi na jednu osobu, jer da se misli na sve onda bi se rekli: Innema ulā'ike š-šejtan.

Zatim, u ajetu: فَنَادَتْهُ الْمَلَائِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَىٰ مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِّنَ اللَّهِ وَسَيِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِيًّا مِّنَ الصَّالِحِينَ I pozva ga melek, dok se on stojeći u  mihrabu molio, i rekoše: "Allah te obveseljava Jahjaom koji će vjerovati u riječ od Allaha, koji će prvak biti, i čedan, i vjerovjesnik od onih dobrih" (Ali Imran, 39) – pod pozivateljem se misli na Džibrila, kako se to navodi u kiraetu Ibn Mesuda, a navodi se množina: melā'ike - meleci.

Također, u: ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ Zatim krenite odakle kreću ljudi i tražite oprosta od Allaha. Zaista Allah prašta i samilostan je! (Bekare, 199) – pod riječi ljudi (النَّاسُ) misli se na Ibrahima, a.s., ili na druge Arabljane mimo Kurejšija;

3. posebni ām ajeti, kojih je veoma mnogo u Kur'anu, npr. وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ۖ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ Jedite i pijte sve dok ne budete mogli razlikovati bijelu nit od crne niti zore, a potom upotpunite post do noći! (Bekare, 187); وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا Dužan je, radi Allaha, hodočastiti Hram svako ko bude u mogućnosti do njega doći (Ali Imran, 97).

Razlika između ām ajeta kojima se podrazumijeva nešto posebno i posebnih ām ajeta ogleda se u sljedećem:

Ām ajeti kojima se podrazumijeva nešto posebno ne obuhvataju sve jedinke ni iskazom ni propisom, već samo jednu ili nekoliko jedinki. Posebni ām ajeta, pak, obuhvataju sve jedinke izrazom, ali ne i propisom; riječi en-nas - ljudi u الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ Onima kojima su ljudi rekli (Ali Imran, 173), iako je općenita svojim iskazom i propisom odnosi se samo na jednu osobu. Izraz en-nas – ljudi u وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ (Ali Imran, 97) je općenit, ali se odnosi samo na neke osobe, jer je hadž obavezan samo onome ko je u mogućnosti. (Menna' el-Qattan, Mebahis fi ulumil-Kur'an, 230-231)

Pokazatelji hāss ajeta

Pokazatelji hāss ajata su sljedeći: u tim ajetima spominje se: osoba (Muhammed, a.s., faraon, Musa…), broj, količina, kakvoća nečega itd. U svom međusobnom odnosu mogu biti specifičniji ili općenitiji. Na primjer, 145. ajet (أَوْ دَمًا مَّسْفُوحًا ili krvi koja istječe) u suri El-En’am ograničio je ili odredio riječ krv u 3. ajetu sure El-Ma’ide: حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالْدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ  Zabranjuje vam se strv, i krv, i svinjsko meso…

U fikhu (islamkom pravu) je posebno važno usklađivanje ovih ajeta. [Postoje i drugi pokazatelji za hass ajete: istisna’, sife, šart, gaje, ellezzi, elleti].

Mudžmel i mubejjen ajeti (مجمل ومبين)

Mudžmel je ajet sadrži neku tešku, sažetu riječ koju bi bilo nemoguće objasniti da nije drugih ajeta ili, pak, hadisa. Npr., riječ هَلُوعًا  helu'a objašnjava se u samom kontekstu u kojem se spominje: إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا  Zaista je čovjek stvoren malodušnim: / kada ga dotakne zlo - očajan je, / a kada ga dotakne dobro - nepristupačan je (El-Me'aridž, 19-21).

Glagol hele'a (هلع) u osnovi znači biti nestrpljiv, tj. biti brz, žuriti, b. uzrujan. Dakle, čovjek je biće koje brzo gubi strpljenje i postaje nervozan, i to mu je u prirodi. I na drugim mjestima u Kur'anu ukazuje se na ovu ljudsku odrednicu (El-Enbijā', 41; Ez-Zumer, 23-28; Eš-Šūrā, 75).

Cijeli Kur'an služi kao mubejjen onim ajetima koji su mudžemel. Poslanikov hadis jednim svojim dijelom ima ulogu mubejjena. Riječ salat i načini njegovog obavljanja objašnjeni su u hadisu, kao obredi hadždža i još neki drugi propisi.

Nass (نص) i zāhir (ظاهر)

Nass znači eksplicitan, terminološki: ono što riječ znači sama po sebi bez mogućnosti drugog značenja; ili: riječ koja je jasna po svom značenju. Npr. فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ ۗ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ

 A onaj ko ga ne nađe neka posti tri dana u danima hadždža i sedam dana po povratku; to je punih deset dana (El-Bekare, 196). Ovo كَامِلَةٌ  kāmile kao sife (svojstvo) odagnava bilo koju sumnju u značenju.

Zāhir (ظاهر)

Zāhir značu očigledan, tj. očiglednije značenje. Na primjer,

• إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنزِيرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلاَ عَادٍ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ

   On vam jedino zabranjuje: strv, krv, svinjsko meso i ono što je zaklano u nečije drugo, a ne u Allahovo ime. A onome koji bude primoran, bez svoje želje i pohlepe, nije mu grijeh… (El-Bekare, 173) Gajre bagin  (غَيْرَ بَاغٍ) može značiti: ''iz neznanja'‘ i ''bez svoje želje''; očiglednije (zāhir) je ovo drugo značenje.

Mu'evvel (مؤول)

Mu'evvel – derivirano od te‘vil, a u tefsiru riječ te‘vil znači -  odustajanja od očiglednog (primarnog) značenja u korist drugog (sekundarnog) značenja, npr.:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُواْ بِرُؤُوسِكُمْ ... O, vjernici, kad hoćete obaviti namaz, operite lica svoja i ruke svoje do iza lakata  – a potarite dio glava svojih… (El-Ma’ide, 6).

Ovaj ajet je nazvan ajetut-tejemmum (ajet o tejemmumu), jer je objavljen tokom jednog vojnog pohoda, kada je hazreti Aiša, izgubila ogrlicu, pa su ljudi stali da je traže, a nisu imali vode niti su je ponijeli sa sobom, pa je objavljena olakšica u vidu tejemmuma.

Očigledno značenje: abdestiti se treba nakon namaza (u Izvorniku stoji: إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ  kada se klanjali), ali u praksi Poslanika, a.s., i ashaba toga nemamo, dakle, značenje je: prije namaza! Dakle, Riječi iza kumtum ile's-salati znače: Kada namaz želite ili hoćete obaviti, uzmite abdest.

Isti je slučaj i sa učenjem isti’āze (traženja Božije zaštite) prije učenja Kur’ana: فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ Kada hoćeš da učiš Kur’an, zatraži zaštitu kod Allaha od šejtana prokletog! (Nahl, 98). Vanjsko značenje glagola kare'te (dosl. ''kad proučiš Kur'an'') ukazuje da se isti'aza (e'uza) uči poslije učenja Kur'ana, jer čestica fe (u: feste'iz) podrazumijeva redoslijed značenja, i jedna grupa učenjaka toga se pridržava, dok je većina ummeta (džumhuru'l-ummeti) saglasna da se da se isti'aza uči prije početka učenja Kur'ana, tako da tumačenje (te'vil) ovoga ajeta glasi: Kada hoćeš da učiš Kur'an, zatraži zaštitu kod Allaha.

(Preporod.info)