Prof. dr. Almir Fatić: Uvod u kur'anske nauke (23. dio) - Tefsirska podjela ajeta

Radio BIR svakog petka od 10.00 sati emituje serijal Uvod u kur'anske nauke s profesorom Almirom Fatićem, rukovodiocem Katedre za tefsir na Fakultetu islamskih nauka Univerziteta u Sarajevu.

U okviru ovog serijala prof. dr. Almir Fatić će govoriti o znanju koje je povezano s istraživanjem Kur'ana, kao što su fenomen Objave, sakupljanje i raspoređivanje Kur'ana, mekanski i medinski ajeti, povod Objave, derogirajući i derogirani, jasni i nejasni ajeti, kao i drugim temama koje su povezane s Kur'anom Časnim.

TEFSIRSKA PODJELA AJETA

Muhkem i mutešabih

El-Muhkem (المحكم) jezički znači:  el-mutqan (المتقن): precizan,  tačan, savršen, čvrst, stabilan.

Za Kur'an u cjelini možemo reći da je muhkem – jasan, razgovijetan i shvatljiv: الَر كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِن لَّدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ Ovo je Knjiga čiji se ajeti pomno nižu i postupno objavljuju, od Mudrog i Sveobaviještenog (Hud, 1) – tj. ajeti jedni druge objašnjavaju. Pod pojmom kur'anskog ihkam-a (koji implicira termin أُحْكِمَتْ u gornjem ajetu) podrazumijeva se njegovo savršenstvo, nepostojanje proturječja i nesklada u njemu-

Također se može reći da je cijeli Kur’an mutešābih – sličnost kur’anskih ajeta jednih s drugima: اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِيَ  Allah objavljuje najljepši govor, Knjigu sličnu po smislu, čije se pouke ponavljaju (ez-Zumer, 23). Pot tešabuhom (impliciranim terminom مُّتَشَابِهاً u navedenom ajetu) podrazumijeva se međusobna sličnost (njegovih ajeta) u pogledu ispravnosti, istinitosti i nedostižnosti.

U tefsirskoj terminologiji ovi termini su opozitni – na osnovu sedmog ajeta sure Ali ‘Imran, 7:

• هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ

On je Onaj koji ti objavljuje Knjigu u kojoj su ajeti jasni; oni su matica Knjige; a drugi su nejasni. Oni u čijim srcima je zastrana slijede nejasne ajete u težnji za smutnjom i u težnji za svojim tumačenjem. A tumačenje njihovo zna samo Allah! Oni, pak, koji su duboko u nauku upućeni govore: "Mi u to vjerujemo, sve je to od našega Gospodara!" A shvataju samo razumom obdareni.

Mogućnost spoznaje mutešabih ajeta

Postoje dva različita mišljenja o ovom pitanju na temelju riječi: وَٱلرَّاسِخُونَ فِي ٱلْعِلْمِ ...a oni koji su duboko u nauku upućeni... (Ali Imran, 7), tj. da li se one povezuju (sa njima prethodnom riječju), dok je riječ يَقُولُونَ govore kvalifikator okolnosti (hal), ili su, pak, one subjekt (mubtede') čiji je predikat (haber) riječ  يَقُولُونَ, a veznik وَ označava početak nove rečenice?

Prvo mišljenje zagovara jedna mala skupina učenjaka među kojima i Mudžahid, a prema jednome rivajetu/predanju, i sam Ibn Abbas; tako Ibnu l-Munzir prenosi, predajnim putem od Mudžahida, da je Ibn Abbas o riječima: وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ الله والرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ rekao: ''Ja sam od onih koji znaju njihovo tumačenje'' (نا ممَّن يعلم تأْويله).

Abd b. Humejd prenosi da je Mudžahid o riječima: وَٱلرَّاسِخُونَ فِي ٱلْعِلْمِ rekao da oni znanju tumačenje (mutešabih ajeta) i govore: ''Mi u njih vjerujemo''.

Ibn Ebi Hatim prenosi da je Dahhak rekao: ''Oni koji su duboko u nauku upućeni znaju tumačenje njihovo (tj. mutešabih ajeta), jer da ne znaju njihovo tumačenje, onda ne bi znali ni derogirajuće i derogirane ajete, ajete o halalu i ajete haramu kao i muhkem i mutešabih ajete''.

Ovo mišljenje je odabrao Nevevi, koji u djelu Šerhu Muslim kaže: ''Ovo je najispravnije mišljenje jer je nesuvislo da se Svevišnji Allah obraća Svojim robovima na način da niko od njih nije u stanju to razumjeti''.

Ali većina ashaba – uključujući i Ibn 'Abbasa prema autentičnijem rivajetu/predanju - tabi'ina, tabi' tabi'ina i onih poslije njih – posebno pripadnika Ehli sunneta – zagovaraju drugo mišljenje.

Sujuti u Itkanu navodi hadisi i predaje koje ukazuju na to da mutešabih ajete ne zna niko drugi osim Svevišnjeg Allaha te da je raspravljanje o njima pokuđeno.

Ajet Ali Imran (7) je poslužio mufessirima da u kur’anskim ajetima fiksiraju nejasne, nerazumljive i jasne ajete. Postoji veći broj mišljenja o tome šta znači muhkem a šta mutešabih. Npr.:

1.Muhkem je onaj ajet čije je značenje poznato (ma ‘urife el-muradu minh), a mutešabih je onaj koji koji poznat samu Svevišnjem Allahu (ma iste’serellahu bi ‘ilmih), kao što su (ajeti u kojima se spominju): Sudnji dan, pojava Džedždžala, 'isprekidana' slova na počecima kur'anskih sura

2.Muhkem je onaj ajet koji ima samo jedno tumačenje (ma la  jahtemilu illa wedžhen wahiden), a mutešabih onaj koji ima više tumačenja (ma ihtemele ewdžuhen);

3.Muhkem je onaj ajet koji je sam sebi jasan i ne iziskuje objašnjenje (ma isteqalle bi nehfishi we lem jahtedždžu ila bejanin), dok mutešabih nije sam po sebi jasan i iziskuje objašnjenje na osnovu drugog ajeta (ma la jesteqillu bi nefsihi we ihtadžu ila bejanin bi reddihi ila gajrih).

4. Muhkem ajeti Kur'ana koji imaju jasno značenje i koji uspostavljaju propise, dok su mutešabih ajeti oni koji iziskuju te'vil (tumačenje) ili imaju nejasno značenje, kao što su to ''harfovi koji se cjelovito izgovaraju'‘.
5. muhkem su ajeti koji sadrže stroge propise, obećanja i prijetnje, a mutešabih oni koji sadrže kazivanja i primjere (parabole).
6. muhkem su ajeti čije se značenje može racionalno obuhvatiti, dok to nije slučaj sa mutešabih ajetima, kao što je to, npr., broj namaza, post u mjesecu ramazanu a ne u ša'banu. Ovo je mišljenje Maverdija.

Ibn Ebi Hatim prenosi, predajnim putem od Alija b. Ebi Talhe, da je Ibn Abbas rekao: ''El-Muhkemat su derogirajući ajeti, ajeti o halalu i haramu, o propisanim kaznama i strogim vjerskim dužnostima; u njih se vjeruje i prema njima se postupa. El-Mutešabihat su derogirani ajeti, ajeti u kojima je došlo do inverzije reda riječi i ajeti u kojima se navode primjeri i zakletve; u njih se vjeruje, ali se prema njima ne postupa''.

Ove razlike između muhkem i mutešabih ajeta se mogu svesti na dvoje:

1. Muhkem je ajet koji po svom tekstu ne dozvoljava oprečna tumačenja. Sam tekst (nass) i vanjski smisao (zahir) koji on nudi su jasni, nedosmisleni i shvatljivi
2. Mutešabih je onaj koji nije jasan, nije shvatljiv i on može biti: mudžmel – nejasan, sažet, treba ga detaljizirati; mu’evvel (مؤول) – treba ga vratiti ‘prvotnom značenju’; muškil – težak, problematičan jer je dvosmislen; problematičan u određivanju njegovog smisla; na primjer, Izzuddin Abdulaziz b. Abdusselam u svom djelu El-Fewa’idu fi muškili l-Qur’an navodi da je riječ الواقعة el-waqi’a, na početku sure El-Waqi’a, nejasna i problematična, a ona znači, kaže on, الساعةes-sa’a (Sudnji dan)

Ragib Isfahani (u. 503/1109) navodi tri vrste mutešabih ajeta:

1) Ajeti koji se ne mogu objasniti: vrijeme Sudnjeg dana, dolazak Životinje i sl.;

2) ajeti koji, da bi se objasnili i razumjeli, treba poznavati rijetke i osobene riječi i

3) ajeti gdje se mufessiri kolebaju između dva ili više njihovih značenja, odn. ‘’oni koji su duboko upućeni u nauku’’ znaju ih a drugi ih ne znaju. Poslanik je na to aludirao svojom dovom za Ibn Abbasa. - Ovo je, prema mišljenju Subhi Saliha, središnja pozicija.

Hattabi kaže: ''Dvije su vrste mutešabih ajeta: a) oni čije značenje postaje jasno kada se sagledaju u svjetlu muhkem ajeta i b) oni čije stvarno značenje ostaje zauvijek nedostižno. Ovu drugu vrstu slijede oni koji zastranjuju tražeći njihovo tumačenje, ali ne dosežući njihovu suštinu, pa su počeli da sumnjaju u njih odlazeći tako u zabludu''.

Ibnul-Hassar veli: ''Svevišnji Allah ajete Kur'ana dijeli na muhkem i mutešabih, i obavještava da su muhkem ajeti 'majka Knjige' jer se njima 'vraćaju' mutešabih ajeti. Također, na muhkem ajete se oslanja u razumijevanju Allahove intencije Njegovim stvorenjima u pogledu svega onoga što tiče njihovih dužnosti: potvrđivanja Njegovih poslanika, potčinjavanja Njegovim naredbama i izbjegavanja Njegovih zabrana. I u ovom smislu, oni su 'majka Knjige'. Zatim Svevišnji  obavještava o onima u čijim srcima je zastrana, tj. da oni slijede mutešabih ajete. Ovo znači da onaj ko nije čvrsto uvjeren u muhkem ajete i u čijem srcu je sumnja, on zadobiva zadovoljstvo slijeđenjem mutešabih ajeta. Namjera Zakonovadca (Eš-Šari') je da se od mutašabih ajeta pažnja usmjeri ka razumijevanju muhkem ajeta i da se dā prednost ajetima koji su 'majka Knjige', tako da se stekne čvrsto uvjerenje i duboko znanje i, na taj način, ostaje se spokojan u pogledu poteškoća. A namjera onih u čijim srcima je zastrane jeste davanje prednosti ajetima 'problematičnog' značenja (muškilat) i razumijevanje mutešabih ajeta prije razumijevanja ajeta koji su 'majka Knjige'. Ovo su suprotno onome što je logično, normalno i propisano’’.

Musa Šahin Lašin je sistematizirao nešto određenije ove ajete (mutešabih) i tvrdi da su najznačajniji oni ajeti koji govore o Svevišnjem Allahu i Njegovim atributima. On izdvaja ajete u kojima se spominju:

 وجه اللهVedžhullah (Allahovo Lice) -   عين اللهAjnullah (Allahovo Oko) -  نفس الله Nefsullah (Biće) -  مجيئة الله وذهابه واتيانه Medži’etullah ve zehabuhu ve itjanuhu (Allahov dolaženje i odlaženje) - فوقية الله Fevqijjetullah (Allah je iznad) - قرب الله Qurbullah (Allahova Blizina) -  معية الله وعنديته Me’ijjetullah ve ‘indijetuhu (Sa Allahom i kod Allaha) -  استوي علي العرش Isteva ale l-‘Arš (Svemilosni je na Arš istivā učinio) -  حب اللهHubullah (Allahova Ljubav) -  كره الله Kurhullah (Allahovo neodobravanje) -  غضب الله Gadabullah (Allahova srdžba), i drugi Božiji atributi.

Lašin tvrdi da mi ne možemo protumačiti ni ajet: ...إِنَّ اللَّـهَ لَا يَسْتَحْيِي أَن يَضْرِبَ مَثَلًا مَّا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا Zaista se Allah ne stidi za primjer navesti mušicu ili nešto sićušnije od nje  (El-Bekare, 28) (v. El-Le'āliul-hisān fī ulumi l-Kur'an, 151- 155).

Zamahšeri (mu’tezilija) smatra da su to metaforički izrazi. Ruka = snaga ili moć; Oko = pažnja; Lice = osoba. Klasični Ehli sunnetski mufessiri to nisu voljeli, niti da ih čitaju antropomorfistički. Oni su voljeli više da ih ne tumače.

Zapravo, Ehli sunnet je saglasan:

1. da se principi vjerovanja deriviraju iz muhkem ajeta;
2. u ajetima i hadisima čije se vanjsko značenje protivi onom što se zna na temelju muhkem ajeta i što je posvjedočeno ispravnim razumskim dokazima, obaveza je vjerovati da vanjsko značenje nije intencija ni ajeta ni hadisa.
3. ako mutešabih ajet ima jedno tumačenje (te’vil), onda je to njegovo tumačenje, kao u El-Hadid (4): وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ I On je s vama gdje god bili, tj. sa vama je Svojim znanjem i moći.
4. Ehli sunnet se razilazi ako mutešabih ajet ima više pod jednog tumačenja. Prethodne generacije su: a) vjerovale u njih, svi su ajeti od Allaha Svevišnjeg; b) vjerovale da njihovo vanjsko ili očigledno značenje nije intencija jer se tom značenju protive kategorički dokazi i c) njihovo značenje prepuštali su Svevišnjem Allahu i nisu ih tumačili (Lašin, 155).

El-Lālikā’ī prenosi da je Muḥammed b. al-Ḥasan rekao: ''Svi šeri'atski pravnici, od mašrika do magriba, saglasni su da se u Božije atribute vjeruje bez tumačenja i uprimjeravanja (s atributima stvorenja).

Tirmizi u komentaru hadisa o viđenju (Svevišnjeg Allaha) kaže: ''Učenje eminentnih imama o ovome, poput Sufjana es-Sevrija, Malika, Ibul-Mubāreka, Ibn ‘Ujejnea, Vekī‘a i dr., jeste da oni kažu: Vjerujemo u ove hadise onako kako su oni navedeni bez pitanja kako; ne tumačimo ih, niti  u njih sumnjamo''.

Jedna grupacija Ehli sunneta smatra da ih treba tumačiti onako kako priliči veličanstvenosti Svevišnjeg, što je mišljenje kasnijih učenjaka (ḫalef). Imām el-Ḥaremejn je zagovarao ovo mišljenje, a zatim je odustao od njega. Ali Ibn Burhān je preferirao tumačenje (ovih mutašābih ajeta) rekavši: ''Uzrok razilaženja između ove dvije grupacije je pitanje da li je dozvoljeno da u Kur'anu bude nešto čije značenje mi ne znamo, ili da li to znaju oni koji su duboko upućeni u nauku?''

Ibn Daqīq al-‘Īd zagovara središnju poziciju: ''Ako je interpretacija (ta’wīl) bliska normi arapskog jezika, onda je ne treba odbaciti, a ako je daleko od nje, onda je treba obustaviti i vjerovati u značenje koje se intendira zajedno s tanzīhom (tj. da je Svevišnji Allah, u konačnici, iznad svih kvaliteta).

Kasniji učenjaci Ehli Sunneta podijelili su se u dvije skupine: Jedna koja potvrđuje postojanje Božijih svojstava (Oko, Lice, Ruka...), ali njihova suština, kako kažu, nije poznata, a druga ih tumači metaforički. Na primjer, ajet:  جَنْبِ ٱللَّهِ يٰحَسْرَتَا عَلَىٰ مَا فَرَّطْتُ فِي   "Teško meni, koliko sam samo propustio dužnosti prema Allahu! (ğenbillāh – dosl. Allahova strana) (az-Zumar, 56) tumačimo shodno Allahovom pravu (ḥakkullāh) i kako Njemu priliči’’. (…) Sujuti, al-Itqān, 1/602-604.

Središnja pozicija bi, prema Lašinu, a na tragu Ibn Daqīq al-‘Īda, bila sljedeća: ni čisto njihovo netumačenje, ali ni pretjerano tumačenje (159).

Zašto mutešabih u Kur’anu

• Da se ljudi podstaknu na razmišljenje;
• iziskuju dodatni napor u dosezanju kur'anskih značenja, a dodatni napor podrazumijeva i dodatnu nagradu;
• da se pokaže da između umnih ljudi postoji hijerarhija i razlika u stepenu njihove obrazovanosti;
• da se otvore vrata idžtihada u naukama koje opslužuju Kur’an i
• da se ljudi iskušaju u njihovom vjerovanju;

(Preporod.info)