Prof. dr. Almir Fatić: Uvod u kur'anske nauke (18. dio) - Višeznačne i jednoznačne riječi u Kur'anu

Radio BIR svakog petka od 10.00 sati emituje serijal Uvod u kur'anske nauke s profesorom Almirom Fatićem, rukovodiocem Katedre za tefsir na Fakultetu islamskih nauka Univerziteta u Sarajevu.

U okviru ovog serijala prof. dr. Almir Fatić će govoriti o znanju koje je povezano s istraživanjem Kur'ana, kao što su fenomen Objave, sakupljanje i raspoređivanje Kur'ana, mekanski i medinski ajeti, povod Objave, derogirajući i derogirani, jasni i nejasni ajeti, kao i drugim temama koje su povezane s Kur'anom Časnim.

Višeznačne i jednoznačne riječi u Kur'anu

EL-WUDŽUH WE N-NEZA'IR

O višeznačnim i jednoznačnim riječima u Kur'anu (el-vudžūh ve n-nezā'ir) – zapravo, tefsirskoj disciplini, kako ćemo domalo kasnije navesti - pisali su rani autori, kao što su: Mukatil b. Sulejman (u. 150. h.), Harun b. Musa (u. 200. h.), a od kasnijih autora: Ibnu l-Dževzi, Ibnu d-Damegani, Ibn Faris i dr.

O ovoj tefsirskoj discplini imam Sujuti napisao je knjigu pod naslovom  معترك الأَقران في مشترك القرآن (Mu'tereku l-akrān fī muštereki l-Kur'ān – Poprište takmaca u polisemiji Kur'ana).

El-Vudžūh je višeznačna (polisemna) riječ koja se upotrebljava u različitim smislovima ili značenjima u Kur’anu, kao npr. riječ el-ummetu (فالوجوهُ‏:‏ للفظ المشترك الَّذي يُسْتَعْمَل في عدَّة معانٍ كَلَفْظ الأمَّة).

En-Nazā'ir su poput istoznačnih ili jednoznačnih riječi (والنظائر‏‏كالألفاظِ المتواطئة).

Neki autori su u ovim vrstama riječi vidjeli posebne aspekte nadnaravnosti (i'džaza) Kur'ana: pošto se u Kur'anu jedna te ista riječ zna da promijeni / pokaže u dvadeset, manje ili više, ''lica'' (vudžuh), a to se ne može naći ni u jednoj ljudskoj jezičkoj ili govornoj tvorevini.

U djelima ove vrste  navodi se, prema nekima, merfu‚[1] odn. mevquf [2]hadis koji glasi: لا يكون الرَّجل فقيهاً كل الفقه حتى يرى للقرآن وجوهاً كثيرة‏  Čovjek neće zaimati potpuno razumijevanje sve dok u Kur'anu ne uoči mnoga 'lica'/ značenja.

Ovaj hadis prenosi Ibn Sa'd i drugi od Ebu Derda'a kao mevkuf predaju (Suyūtī, Itqān, 1/441). Hadiski ekspert Ibn Abdul-Berr[3] ovaj hadis smatra vjerodostojnim, ali samo kao riječi Ebu Dardā'a, dok kao marfūhadis on nije vjerodostojan, smatra ovaj ekspert.[4]

Riječi: neće zaimati potpuno razumijevanje jedni protumačili tako što kažu da se njime misli na to da se uoči kako jedna riječ ima više značenja i da se ona, ukoliko ne postoji nešto što tome proturječi, tako i protumači, a ne da se ograniči na samo jedno značenje.

Drugi smatraju da se ovim hadisom ukazuje na skrivene aluzije u tefsiru i na to da se tefsir ne ograničava samo na izvanjsko tumačenje.

Ovu predaju prenosi i Ibn 'Asakir u svojoj Historiji, predajnim putem od Hammada b. Zejda (Ejjub – Ebi Kalabe), da je Ebu d-Derda' rekao: Zaista nećeš zaimati potpuno razumijevanje sve dok u Kur'anu ne uočiš mnoga 'lica'/ značenja

Hammad veli: - Upitao sam Ejjuba: ''Misliš li da se njegove riječi: dok u Kur'anu ne uočiš mnoga 'lica'/ značenja odnose na to da uočiš u Kur'anu mnoga 'lica'/značenja pa da ti to izazove strah u pogledu olahkog pristupa tumačenju Kur'ana?'' ''Da, na to mislim'' – odgovorio je.

U tefsirskoj literaturi nalazimo podatke da su ashabi i tabi'ini, kao i oni poslije njih, kur'anska značenja sagledavali u njihovim mnogobrojnim značenjskim ''licima.'' Za ovu tvrdnju navest ćemo nekoliko dokaza.

Ibn Sa'd prenosi, predajnim lancem od Ikrimea, da je Alija b. Ebi Talib poslao Ibn 'Abbasa  haridžijama i tom prilikom rekao mu: ''Idi i raspravljaj s njima, ali ne raspravljaj Kur'anom jer on ima 'mnoga lica', već raspravljaj Sunnetom!''

Ibn Sa'd, također, prenosi, na drugi način, da je Ibn Abbas rekao Aliji b. Ebi Talibu: ''O, zapovjedniče vjernika, ja znam bolje Kur'an od njih (tj. haridžija), jer je on objavljen u našoj kući''.

Ali b. Ebi Talib reče: ''Istinu zboriš, ali Kur'an ima mnoga 'lica'; govorit ćeš ti, a i oni će govoriti, međutim raspravljaj s njima Sunnetom, jer oni onda neće naći izlaza''. Onda je Ibn Abbas otišao do haridžija i raspravljao s njima Sunnetom, tako da su oni ostali bez ikakva dokaza.''

Pored navedenih predanja, Sujūtī u Itkānu navodi veliki broj primjera tumačenja kur'an-skih ajeta od ashaba, tabi'na i onih poslije njih iz kojih se sasvim jasno vidi da su oni uočavali mnoštvo 'lica' kur'anske leksike, odn. da jedan kur'anski ajet ili jedna kur'anska riječ ima više značenja ili, pak da jedna kur'anska riječ u različitim kontekstima ima istovjetno značenje. Kur'anske riječi za koje autentične tefsirske predaje kazuju da imaju istovjetno značenje u mnogolikim kur'anskim kontekstima, možemo nazvati, kako to predlaže profesor Nāsir at-Tayyār, ''univerzalnim kur'anskim riječima'' (كُلِّيَاتُ الألْفَاطِ القُرْآنيةِ),[5] koje, shodno tome, imaju i svoje univerzalno značenje. Navest ću nekoliko takvih tefsirskih predanja o značenjima 'univerzalnih kur'anskih riječi' iza kojih stoje autoriteti najvišeg ranga u tefsirskoj nauci.

Od Ibn Abbāsa se prenosi da je rekao: ''Na svakome mjestu gdje se u Kur'anu spomene riječ رَيْبٌ (rejb) ona znači: شَكٌّ (šekk) sumnju, osim na jednome mjestu, u suri Et-Tūr (30): رَيْبَ الْمَنُونِ, gdje ona znači: حَوَادِثُ الْأُمُوُرِ nestalne događaje.''

Mudžāhid je rekao: ''Riječ ألْمُبَاشَرَةُ na svakome mjestu u Allahovoj Knjizi znači ألْجِمَاعُ spolni, intimni odnos.''

Ubejj b. Ka'b[6] veli: ''Gdje god se u Kur'anu navede riječ ألرِّيَاحُ , njome se označava رَحْمَةٌ  milost, a gdje god se spomene riječ ألرِّيحُ, njome se označava ألْعَذابُ kazna.''

Prenosi se da je Ebu l-Ālije[7] rekao: ''U svakom ajetu u Kur'anu gdje se spomene حِفْظُ الْفَرْجِ čuvanje spolnih organa, misli se na čuvanje od bluda (zinā), ali u ajetu: وَقُلٍ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ Ti reci vjernicama da obore svoje poglede, i da čuvaju stidna mjesta svoja[8] misli se na to da ih niko ne vidi (فا لمراد ألاَّ يراها أحد).''

Ibn Faris u knjizi El-Efrād navodi:

Gdje god se u Kur'anu navede riječ ألْأسَفُ ona označava ألْحُزْنُ  tugu, osim u ajetu: فَلَمَّا آسَفُونَا (ez-Zuhruf, 55), gdje ona znači أغْضَبُونَا rasrdili su nas.

Na svim mjestima gdje se u Kur'anu navede riječ ألْبُرُوجُ ona znači  ألْكَوَاكِبُ  zvijezde, sazviježđa, ali u ajetu: وَلَوْ كُنتُمْ فِي بُرُوجٍ مُّشَيَّدَةٍ ...pa makar i u tvrđavama visokim (en-Nisa', 78) ova riječ označava  القصور الطوال الحصينة  dugačke palače, visoke tvrđave.

Gdje god se u Kur'anu navede riječ بخْس ona označava  naks -نقص   umanjenje, osim u ajetu: بِثَمَنٍ بَخْسٍ (Jusuf, 20), gdje ona znači حرام  haram, zabranjeno.

Gdje god se u Kur'anu navede riječ الْبَعْلِ ona označava الزوج  muža, supruga, osim u ajetu: أَتَدْعُونَ بَعْلاً (es-Saffat, 125), gdje ona označava الصنم  idola.

Gdje god se u Kur'anu navede riječ  صومona označava العبادة  ibadet (posta), osim u ajetu: نَذَرْتُ لِلرَّحْمَـٰنِ صَوْماً (Merjem, 26), gdje ona označava samt - صمتاً‏  šutnju.

Ibn Ebi Hatim prenosi, predajnim putem od Ikrimea, da je Ibn 'Abbas rekao: ''Gdje god se u Kur'anu navede riječ elīm أليم, ozna znači el-mūdže' الموجع‏  bôlan''.

Predajnim putem od Dahhaka prenosi da je Ibn 'Abbas rekao: ''Gdje god se u Allahovoj Knjizi navede riječ er-ridžz الرجز njome se označava el-'azabالعذاب  kazna''.

Od Se'ida b. Džubejra prenosi se da je Ibn Abbas rekao: ''Gdje god se u Kur'anu navede riječ tesbih تسبيح ona označava  salat - صلاة  namaz, a gdje god se navede riječ sultan سلطان, ona označava hudždže حُجَّة  dokaz.

Ibn Ebi Hatim prenosi, predajnim putem od Ikrimea, da je Ibn 'Abbas rekao: ''Gdje god se u Kur'anu navede riječ ed-din الدين ona znači el-hisabالحساب  polaganje računa''.

Od Dahhaka se prenose riječi: ''Gdje god se u Kur'anu navede riječ Fatirفاطر  njome se označava Halik خالق‏  Stvoritelj''.

Od Se'ida b. Džubejra prenose da je rekao: ''Gdje god se u Kur'anu navede riječ ifk إفك  ona znači kizb (ili: kezib) كذب  laž''.

Ibn Džerir prenosi da je Ebu Revk rekao: ''Gdje god se u Kur'anu navede glagol dže'ale جعل  on znači haleka خلق  stvorio je''.

Od Ibn Zejda prenosi da je rekao: ''Gdje god se u Kur'anu navede riječ fasikفاسق  ona označava kazib كاذب  lašca, osim malog broja izuzetaka''.

Ibnu l-Munzir prenosi da je Suddi rekao: ''Riječ حَنِيفاً  na svakome mjestu u Kur'anu znači مسلماً  musliman, a riječ حُنَفَاء  označava مسلمين حُجَّاجاً  muslimane koji su obavili hadž''.

Ragib u svojim Mufredatima kaže: ''Gdje god Svevišnji Allah u Kur'anu kaže وَمَا أَدْرَاكَ, to je i protumačio, a gdje god je rekao وَمَا يُدْرِيْكَ , tumačenje je izostavio. Tako On, Svevišnji, kaže: وَمَآ أَدْرَاكَ مَا سِجِّينٌ A znaš li ti šta je Sidždžin? (el-Mutaffifin, 8) i وَمَآ أَدْرَاكَ مَا عِلِّيُّونَ A znaš li ti šta je Illijjun?  (el-Mutaffifin, 19) - pa, onda, objašnjava Knjigu, ali ne i Sidždžin i Illijjun, u čemu se nahodi izvanredna poenta'', koju, pak, autor ne spominje.

Sva ova navedena i druga tradirana predanja u tom smislu nesumnjivo ukazuju na činjenicu da je u vrijeme Vjerovjesnika, s.a.v.s., ashaba,[9] tabi'ina i onih poslije njih, u usmenom vidu,[10] postojalo ono što se sada naziva tefsirskom disciplinom el-wudžūh ve n-nazā'ir.

Evo još primjera za wudžūh i nazā'ir u Kur'anu:

Na primjer, riječ er-ruh (الرُّوح) u Kur’anu ima sljedeća kontekstualna značenja:

1) الأَمر  naredba, odredba: وَرُوحٌ مِّنْهُ ...i Ruh/naredba od Njega (en-Nisa', 171);

2) الوحي  Objava: يُنَزِّلُ ٱلْمَلاۤئِكَةَ بِٱلْرُّوحِ  On šalje meleke s Ruhom/Objavom (en-Nahl, 2);

3) القرآن‏  Kur'an: أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا  Na takav način Mi i tebi objavljujemo Ruh/Kur'an od Naše zapovijedi (eš-Šura, 52);

4) الرَّحمة  milost: وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِّنْهُ ...i osnažio ih milošću od Sebe (el-Mudžadele, 22);

5) الحياة  život: فَرَوْحٌ وَرَيْحَانٌ ...čeka ga ugodnost/život i opskrba lijepa (el-Vaki'a, 89);

6) جبريل  Džibril: فَأَرْسَلْنَآ إِلَيْهَآ رُوحَنَا ...pa joj Mi poslasmo Ruha/Džibrila Našeg (Merjem, 17);  نَزَلَ بِهِ ٱلرُّوحُ ٱلأَمِينُ  Donosi ga Ruh/Džibril povjerljivi (eš-Šu'ara, 193);

7) مَلَكٌ عظيم  veliki melek: يَوْمَ يَقُومُ ٱلرُّوحُ ...na Dan kada Ruh... (en-Nebe', 38);

8) جيش من الملائكة‏  vojska meleka: تَنَزَّلُ ٱلْمَلاَئِكَةُ وَٱلرُّوحُ فِيهَ  Spuštaju se meleci i Ruh u njoj (el-Kadr, 4);

9) روح البدَن  duša u ljudskome tijelu: وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ ٱلرُّوحِ I pitaju te o duši (el-Isra', 85).

Riječ ummet ima ova kontekstualna značenja:

1. ummet = zajednica (el-džemā‘a): وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَك (al-Baqara, 128); تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ (al-Baqara, 134);
2. ummet = zajednica ljudi okupljenih u istoj vjeri (el-mille):

كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً  (al-Baqara, 213); وَلَوْ شَاء اللّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً  (an-Nahl, 93);

3. ummet = doba, period vremena (el-hīn): وَلَئِنْ أَخَّرْنَا عَنْهُمُ الْعَذَابَ إِلَى أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ (Hūd, 8); وَادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ (Yūsuf, 45);
4. ummet = imam, vođa, predvodnik (el-imām): إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ أُمَّةً قَانِتًا (an-Nahl, 120);
5. ummet = vrsta (es-sinf): وَلاَ طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُكُم . (Al-An‘ām, 38).

Zaključak

U intencionalnom i funkcionalnom smislu ilmu l-wudžūhi ve'n-nezā'ir jeste tefsirska disciplina ('nauka Kur'ana‘), što je njezino primarno određenje, dok je, istovremeno, s obzirom na njezin plan proučavanja u jeziku, i dio semantike kao nauke o značenju, koja u lingvistici ima 'deskriptivnu orijentaciju' i to onaj dio koji se naziva leksičkom semantikom u čijem je fokusu interesovanja riječ i njezino značenje.

Dakle, 'ilmu l-wudžūhi ve'n-nezā'ir je tefsirska disciplina koja proučava kontekstualno značenje kur’anske leksike.

Šire v.: Almir Fatić, Kur’anski semantički kontekst, Sarajevo, 2014, gdje je autor naveo 150 vudžuha i neza'ira Kur'ana.

^{[1] Pod merfu’om podrazumijeva se svaki hadis (riječ, djelo ili odobrenje) koji se pripisuje Vjerovjesniku, s.a.w.s., bez obzira pripisao ga ashab, tabi'in ili neko poslije njih i bez obzira da li je lanac prenosilaca spojen ili nije (O. Nakičević, Uvod u hadiske znanosti, Fakultet islamskih nauka, Sarajevo, 1996, 122).}

^{[2] Pod mewqūf hadisom misli se na djela, riječi i odobrenja koja se prenose od nekog ashaba.}

^{[3] Jūsuf b. Abdullāh b. Muhammad b. AbdulBerr en-Nimrī el-Kurtubī el-Māliki (u. 463/1071) - hafiz hadisa, historičar, književnik i istraživač; napisao veliki broj djela (Ziriklī, El-E'alām, 240).}

^{[4] Sulaymān b. Sālih al-Qar'āwī, Al-Vudžūh ve n-nazā'ir fī l-Kur'āni l-kerīm, Mektebetu r-rušd, Rijād, 1990, 21. Hind Šelebī, pak, smatra da je ovaj hadis apokrifan, jer se ne nalazi u vjerodostojnim zbirkama hadisa, 26-27. Ibn Ebī Šejbe u svome Musannefu, kao i 'Abdu r-Rezzāq es-San'ānī, također u Musannefu hadis o ''licima'' Kur'ana navode na slijedeći način: حدثنا الثقفي عن أيوب عن أبي قلابة قال  قال أبو الدرداء : لا يفقه كل الفقه حتى يرى للقرآن وجوها كثيرة.  (Nav. prema: al-Maktaba aš-šāmila, CD ROM, al-Isdāru l-lānī).}

^{[5] V. Tajjār, Et-Tafsīru l-lugavijj..., 103.}

^{[6] Ebū Ibn Ka'b b. Qays b. 'Abīd (u. 21/642) - ashab i ensarija; prije islama bio jedan od vodećih jevrejskh učenjaka i dobar poznavalac drevnih knjiga; kada je primio islam, budući da je bio jedan od rijetkih koji je znao čitati i pisati, postao je pisar Objave; učestvovao u bitkama na Bedru, Uhudu i Hudejbiji (Ziriklī, El-E'alām, 1/82).}

^{[7] Ebū l-Ālje Rafi' b. Mehrān er-Rijāhī (u. 90/708) - živio u džahilijjetu, a islam primio nakon dvije godine od smrti Vjerovjesnika, a. s.; spada u red pouzdanih i poznatih tabi'ina u tefsiru... (Zehebī, At-Tafsīr wa l-mufassirūna, 1/116-117).}

^{[8] En-Nūr, 31.}

^{[9] Muhammad Husejn Zehebī, kada govori o odlikama tefsira u vrijeme ashaba, između ostaloga, kaže: ''Nije ništa zabilježeno od tefsira u ovoj fazi, jer je bilježenje (tedvīn) započelo u drugom stoljeću. Neki ashabi su nešto tefsira bilježili u svojim mushafima, pa su neki iz kasnijih generacija mislili da se radi o 'licima Kur'ana' (vudžūhu l-Qur'ān) koje je Allah, dž. š., objavio'' (Et-Tefsīr ve l-mufessirūn, 1/98).}

^{[10] Prema El-Qar'āwiju, dva su osnovna razloga zašto se u vrijeme Vjerovjesnika, ashaba i tabi’ina naučna aktivnost iz ove i drugih tefsirskih disciplina odvija usmenim putem: a) zato što je Kur'an objavljen na njihovome jeziku, a oni su bili vrsni u retorici i stilistici, a imali su i veliku sposobnost pamćenja kur'anskih riječi i njihovih značenja, tako da nisu imali potrebe za njihovim bilježenjem; b) njihovo prisustvo silasku Objave i poznavanje njezinih povoda i okolnosti pomagalo im je u razumijevanju intencije riječi u svakom ajetu i u spoznaji da se jedna riječ nalazi u više ajeta (El-Vudžūh ve n-nazā'ir..., 24).}

(Preporod.info)