Prof. dr. Almir Fatić: Uvod u kur'anske nauke (10. dio) - Povodi objave

Radio BIR svakog petka od 10.00 sati emituje serijal Uvod u kur'anske nauke s profesorom Almirom Fatićem, rukovodiocem Katedre za tefsir na Fakultetu islamskih nauka Univerziteta u Sarajevu.

U okviru ovog serijala prof. dr. Almir Fatić će govoriti o znanju koje je povezano s istraživanjem Kur'ana, kao što su fenomen Objave, sakupljanje i raspoređivanje Kur'ana, mekanski i medinski ajeti, povod Objave, derogirajući i derogirani, jasni i nejasni ajeti, kao i drugim temama koje su povezane s Kur'anom Časnim.

POVODI OBJAVE

Povodi Objave Kur'ana (esbabu n-nuzul) su jedna veoma važna tema u tefsiru. Naime, esbabu n-nuzul se bavi problemom shvatanja značenja Kur'ana i to onako kako su ga shvatali prvi muslimani. Sebeb znači povod i uzrok, tj. okolnost(i), kontekst, objavljivanja Kur'ana.  Esbabu n-nuzul osim što je tefsirska disciplina, to je i metodologija tumačenja Kur'ana, zapravo, jedna od metoda.

Djela o esbabu n-nuzulu

Ebul-Hasen en-Nejsaburi el-Vahidi, Esbabu n-nuzul ili Kitabu l-Vahidi; Vahidi je umro 1075. Sažetak ovog djela sačinio je Dža'beri, koji je samo izostavio predajne nizove (esanid). Prevedeno na bosanski pod naslovom Povodi Objave Kur'ana, 2011;  Dž. Sujuti, لباب النُّقول في أَسباب النزول  Srž predanja o povodima Objave Kur’ana;  Jusuf Ramić, Povodi Objave, Sarajevo, 1984.; drugo izdanje, 2019.

Vrste sebebi nuzula

Dža'beri: ''Kur'an je objavljen na dva načina: dio koji je objavljen bez povoda i dio koji je objavljen poslije nekog događaja ili postavljenog pitanja‘’.Prema Ahmedu von Denfferu (An Introduction to the sciences of the Qur’an, 93) postoji: 1. Objava kao odgovor na neki događaj ili situaciju – događaj: objava sure El-Leheb (وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ – Eš-Šu’ara’, 214); situacija:  ...إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ  Doista su Safa i Merva Allahovi znaci (El-Bekare, 158); 2. Objava kao odgovor na pitanje:  neka osoba je pitala Poslanika, a.s., šta da uradi u vezi sa svojim zdravljem, a bila je ne samrti, pa je objavljeno (En-Nisa’, 11): ... يُوصِيكُمُ اللَّـهُ فِي أَوْلَادِكُمْ ۖ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنثَيَيْنِ  ; 3. Objava zbog drugih razloga. Profesor Ramić navodi da postoji a) dio Teksta bez povoda (većina) i b) dio Teksta sa povodom.

Koristi poznavanja povoda Objave

Višestruke su koristi poznavanja povoda Objave:

1. spoznaja aspekta svrhe koja dovodi do uspostave nekog pravnog propisa
2. specificiranje propisa povodom Objave, prema mišljenju onih koji smatraju da se prednost daje specifičnosti povoda
3. kur’anski izraz nekada može biti općenit ('am), a intencija može počivati u njegovoj specifičnosti
4. zadržavanje na značenju riječi Kur’ana i izbjegavanje dvosmislenosti
5. spoznaja imena osoba o kojima je ajet objavljen i određivanje nejasnih mjesta u ajetima

Neko je je rekao Abdurrahmanu b. Ebu Bekru da je on taj o kome je objavljen ajet: ...فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ  (El-Isra’, 23) - ali mu je 'Aiša  odgovorila i objasnila povod njegovog objavljivanja: ‘‘Tako mi Allaha, u Kur’anu nije ništa objavljeno o porodici Ebu Bekra osim o mojoj nevinosti!’‘  To kategorički osporava i ajet: أُولَـٰئِكَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ  (El-Ahkaf, 18), jer je Abdurrahman b. Ebi Bekr es-Siddik već bio primio islam i bio je među uglednijim muslimanima (Ebu Hajjan, El-Bahru l-muhit, 8/61).

Ovdje se pojavilo jedno stanje prestiža – koga Kur’an bolje spominje. Kur’an je jedino Zejda spomenuo poimenice i on se time dičio.

Sebeb-i nuzul mora biti: 1) autentičan, 2) ličnost koja ga prenosi mora biti prisutna, 3) predanja od tabi’ina su slaba. Predanja koja su jasna i ona koja su vjerovatna.Jasno je npr. o sebebu ajeta (En-Nisa’, 59):

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّـهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنكُمْ ۖ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّـهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّـهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا  O, vjernici! Pokoravajte se Allahu i pokoravajte se Poslaniku i predstavnicima vašim! A ako se u nečemu ne slažete, obratite se Allahu i Poslaniku, ako vjerujete u Allaha i u onaj svijet! To vam je bolje i najljepše obraćanje.

Ibn Abbas prenosi da je objavljen u vezi sa Abdullahom ibn Huzejfeom b. Kajsijem b. Adijem koga je Poslanik, a.s., postavio kao komandanta.

Vjerovatno je npr. predanje o sebebu ajeta (En-Nisa’, 65):

فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا I tako Mi Gospodara tvoga, oni neće vjerovati dok za sudiju tebe ne prihvate u sporovima međusobnim, a potom u dušama svojim ne osjete tegobe za ono što si odredio, i sasvim se ne predaju. - Narator ne ukazuje da je nešto sebeb, ali se sugerira vjerovatnoća:   Urve prenosi da se neki Zubejr posvađao sa nekim ensarijom zbog planinske rječice u mjestu Harra. Poslanik je rekao Zubejru da navodnjava svoju zemlju i da pusti vodu da teče i njegovom susjedu. Ensarija: ‘’O, Allahov Poslaniče, (to je zbog toga) što je on tvoj rođak?’’ Nato je Poslanikovo lice postalo crveno od ljutnje.

Važnost esbabu n-nuzula

Vahidi: ''Tumačenje (tefsir) ajeta Kur'ana nije moguće bez poznavanja njihovih kazivanja i objašnjenja (razloga) njihova objavljivanja'‘. Ibn Dekik el-'Īd: بيان سبب النزول طريق قويّ في فهم معاني القرآن ''Objašnjenje povoda Objave je čvrst metod u razumijevanju značenja Kur'ana''   Ibn Tejmijje: معرفة سبب النزول يُعين على فهم الآية فإنَّ العلم بالسبب يورث العلم بالمُسبّب  ''Poznavanje povoda Objave pomaže razumijevanju ajeta, jer poznavanje povoda vodi saznanju o posljedici’’.

Primjeri sebebi nuzula

Ako se u ajetu: فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ  Gdje god da se vi okrenete, tamo je Allahovo Lice (El-Bekare, 115) zanemari povod objave, značenje riječi podrazumijeva da se klanjač ne mora okretati u namazu prema Kibli, bio na putu ili kod kuće, što je suprotno konsenzusu učenjaka.

Objavljen: povodom klanjanja nafile na putovanju; povodom onoga ko je klanjao namaz okrenuvši se prema Kibli prema svom slobodnom rasuđivanju, pa mu je postalo jasno da je pogriješio.

Osman b. Maz'un i Amr b. Madi Kerb: ''Alkohol je dozvoljen!'' - argumentujući to ajetom: لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِيمَا طَعِمُوا إِذَا مَا اتَّقَوا وَّآمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ  Nije vjernicima ni dobročiniteljima grijeh da nešto pojedu i popiju... (El-Ma‘ide, 93).

Kada je zabranjen alkohol, neki ashabi su zapitali: ''A šta je sa onima koji su pili alkohol, a poginuli su ili umrli na Allahovome Putu?'' Tada je objavljen ovaj ajet. (Ahmed, Nesa’i i dr.)Pogrešan je, dakle, zaključak da su npr. alkohol i    svinjsko meso dozvoljeni.

Ajet: ...إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ  Doista su Safa i Merva Allahovi znaci... (El-Bekare, 158) po svom vanjskom smislu ne podrazumijeva da je sa'j obavezna dužnost (fard). Neki su ashabi, pridržavajući se ovoga ajeta, mislili da sa'j nije obavezna dužnost. Povod je bio da su ashabi smatrali grijehom sa'j između Safe i Merve, jer se to praktikovalo u džahilijjetu. Tada je objavljen ajet.

Da li se daje prednost općenitosti iskaza ili specifičnosti povoda (هل العبرة بعموم اللَّفظ أو بخصوص السبب)

Prema većini učenjaka, prednost se daje općenitosti iskaza (umumu'l-lafz). Objavljena riječ ima općenito značenje. Kao dokaz navode ashabe koji su prednost uvijek davali Tekstu, i nikada nisu ograničavali Tekst samo na pitanje koje ga je provociralo. Postoje ajeti koji imaju povode objave i učenjaci se slažu da se oni ''prenose'' i na one slučajeve koji nemaju povode, kao što je npr. ajet o ‘’ziharu’’ (predislamska forma puštanja žene) u slučaju Selemea b. Sahra, ajet o ''li'anu'' (prokletstvu) u slučaju Hilala b. Umejjea i sankcija za potvoru u slučaju potvaranja 'Aiše. Dakle, ovi slučajevi se ''prenose'' i na slične situacije.

Oni koji ne uzimaju u obzir općenitost iskaza vele: Ovi ajeti, i njima slični, odnose se i na druge slučajeve samo u slučaju posebnog dokaza, kao što se ajeti i ograničavaju na svoje povode zbog posebnog dokaza – u ovome su učenjaci saglasni. Njima slični slučajevi rješavaju se putem kijasa, odn. idžtihada zbog pravila: Hukmi ale l-wahidi hukmi ‘ale l-džema’ati (Moja naredba za jednog ima se smatrati kao moja naredba za cijelu zajednicu). Zamahšeri o suri El-Humeze: ''Dopušteno je smatrati da ova sura ima poseban povod, a općenitu prijetnju koja se odnosi na svakog onoga ko uradi taj nevaljali čin.‘‘

Od Ibn Abbasa se prenosi ono što ukazuje da je on davao prednost općenitosti iskaza. On je to učinio u razumijevanju ajeta o krađi iako je ovaj ajet objavljen o slučaju jedne žene koja je počinila krađu. Ibn Ebi Hatim prenosi da je Nedžde el-Hanefi upitao Ibn Abbasa o ajetu: وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا Svakom kradljivcu i svakoj kradljivici odsijecite njihove ruke (El-Ma'ide, 38), tj. da li on ima specifično ili općenito značenje. ''Općenito'' - reče Ibn 'Abbas.

Uzimanje u obzir općenitosti iskaza ima dokaz i u tome što su ashabi i drugi u nekim slučajevima davali prednost općenitosti ajeta koji su objavljeni radi posebnih povoda. To je među njima bila poznata i raširena praksa.

Muhammed b. Ka'b el-Kurezi: - U jednoj od Allahovih Knjiga je bilo zapisano: ''Ima Allahovih robova čiji je jezik slađi od meda, srca gorča od soka aloje, koji pred ljudima oblače kože janjadi i zarađuju danjuluk na vjeri. Ovo sam našao u u ajetu: وَمِنَ النَّاسِ مَنْ  يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا (El-Bekare, 204). ''A jesi li saznao u vezi s kim je objavljen taj ajet?'' – upitan je. ''Ajet je objavljen o slučaju nekog čovjeka, a potom dobiva opće značenje'' - odgovori (Tefsir Taberi).

Iz ovoga se vidi kako tumačiti Kur’an, koju metodologiju koristiti. I današnja značenja Kur’ana su izvorna jer nam je suđeno da živimo u ovom vremenu. Zbog toga Abduhu u Menaru ne posvećuje veliku pažnju sebeb-i nuzulu.

No, imamo slučajeva kada je pogrešno davati prednost općenitosti teksta jer se time zapada u pogrešno tumačenje.

 Primjer toga nalazimo u tumačenjima nekih ajeta koji su – ukoliko se ne bi gledalo na njihov povod – tekstualno okrenuti protiv jevreja, kršćana itd. Na primjer, ajet (El-Ma’ide, 51):

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَمَن يَتَوَلَّهُم مِّنكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ

 O, vjernici, ne uzimajte jevreje i kršćane za zaštitnike, oni su zaštitnici sami sebi! A ko ih od vas uzme za zaštitnike, njihov je! Zaista Allah neće uputiti na Pravi Put narod silnički.

Ovdje je potrebno vratiti se na povod Objave. Zna se da je ajet objavljen neposredno poslije Bitke na Uhudu. Njime je regulisana jedna konkretna, vremenski uslovljena situacija u konfrontaciji, ratu.

Ovaj ajet ne propisuje načela odnos i stav islam prema drugima. Ovdje se daje prednost specifičnosti povoda husus-i sebebu.   Riječ je o određenom odnosu u određenoj situaciji.Takav odnos važi samo u takvoj i sličnoj situaciji.

Zatim, ajeti koji govore o izričitim zabranama uzimanja nevjernika za prijatelje odnose se samo na situacije koje su konkretne, uvjetovane i koje nisu principijelne i načelne naravi. Npr.:

لاَّ يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاء مِن دُوْنِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللّهِ فِي شَيْءٍ إِلاَّ أَن تَتَّقُواْ مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللّهِ الْمَصِيرُ

 Neka vjernici ne uzimaju za prijatelje nevjernike mimo vjernika! A ko to čini, sa Allahom nema ništa, izuzev ako se time od njih štite! Allah vas upozorava na Sebe i Allahu se sve vraća (Ali ‘Imran, 28).

Kako, onda, ako bi bila principijelna narav ovih ajeta, shvatiti – sa stanovišta sebebi nuzula – ajete koji potiču prijateljstvo sa kršćanima. Na primjer, 82 ajet sure El-Ma‘ide ima općeniti karakter (‘āmm), jer je u skladu i sa imenom islama:

لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لِّلَّذِينَ آمَنُواْ الْيَهُودَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُواْ وَلَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَّوَدَّةً لِّلَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ قَالُوَاْ إِنَّا نَصَارَى ذَلِكَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّيسِينَ وَرُهْبَانًا وَأَنَّهُمْ لاَ يَسْتَكْبِرُونَ

Ti ćeš sigurno naći da su najljući neprijatelji vjernicima jevreji i mnogobošci; i svakako ćeš naći da su najbliži prijatelji vjernicima oni koji govore: "Mi smo kršćani," zato što među njima ima svećenika i monaha, i što se oni ne ohole.

Kur'an ide dalje, jer ne isključuje mogućnost zasnivanja dobrih odnosa čak i sa mnogobošcima i u to vrijeme kada je islam bio u punom konfliktu sa arapskim idolopoklonicima:

لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُم مِّن دِيَارِكُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُم مِّن دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَن تَوَلَّوْهُمْ وَمَن يَتَوَلَّهُمْ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ

Allah vam ne zabranjuje da onima koji ne ratuju protiv vas zbog vjere i koji vas ne izgone iz kuća vaših činite dobro i da budete pravedni prema njima. Zaista Allah voli pravične!/ Ali vam zabranjuje da sa onima koji ratuju protiv vas zbog vjere i koji vas izgone iz kuća vaših i koji pomažu da budete prognani prijateljujete. Oni koji s njima prijateljuju - pa takvi su pravi silnici (El-Mumtehane, 8-9)

Znači, prednost se daje husus-i sebebu, a potom se slično historijskim stanjima postupa po analogiji, odn. idžtihadu. Ajet se time nije učinio ''mrtvim''. Kur'an nije aktualan na isti način Arapima u vrijeme Objave i ljudima potonjih generacija, i nama danas. Pažnja se mora obratiti na Sunnet.

Poslanikovo, a.s., "praktično tumačenje" pokazuje da se prednost nekada daje povodu. Da nije tako, Muhammed, a.s., ne bi za učitelje muslimana uzimao pismene idolopoklonike, ne bi zaključivao ugovore sa kršćanima i jevrejima, sa mnogobošcima...

(Preporod.info)