Stoljetna tradicija učenja hafiske ženske mukabele u Sarajevu
Piše: Dr. Sumeja Ljevaković-Subašić
Običaj učenja mukabele, odnosno glasno učenje cijelog Kur’ana od strane više osoba koje se uči uglavnom za vrijeme ramazana i u džamijskom prostoru, jedno je od glavnih obilježja ramazana u Bosni i Hercegovini.
Nije poznato kako je i kada običaj učenja mukabele zaživio u Bosni i Hercegovini. Najstariji poznati trag o učenju mukabele na našim prostorima datira iz perioda osmanske vladavine u Bosni i Hercegovini. Takozvani Gureba-defteri (Bilježnice Fonda za strance i ugrožene koji se organizirao u vrijeme mjeseca ramazana), sačuvani u Gazi Husrev-begovoj biblioteci, sadrže, između ostalog, spisak hafiza koji su učili mukabelu tokom ramazana u određenoj godini te iznos naknade za učenje iste. Najstariji dokument ove vrste datira iz ramazana 1844. godine, a u njemu stoji da je uspostavljen prema "uobičajenom starom-kadi, ramazanom ustrojenom Gureba-defteru…", što naslućuje da je fond ove vrste uspostavljen daleko ranije te da učenje mukabele nije bila nepoznanica Bošnjacima u ovom periodu.
Tradicija učenja mukabele izvedena je iz tradicije Poslanikovog, a.s., učenja Kur’ana pred Džibrilom, a.s., u vrijeme mjeseca ramazana. Mukabela, u svom primarnom obliku, podrazumijevala je učenje cijelog Kur’ana od strane hafiza u vrijeme ramazana prije sabah-namaza, podne-namaza ili ikindija-namaza, čije učenje su slušali prisutni prateći njihovo učenje u mushafu. Takvo značenje naslućuje i sama riječ mukabela, koja u arapskom jeziku ima značenje: uspoređivanje dvije stvari ili sravnjivanje jedne stvari s drugom. Mukabelom se, dakle, uspoređivalo učenje Kur’ana od strane hafiza s tekstom Kur’ana u mushafu. Otuda Abdullah Škaljić mukabelu definira kao glasno učenje Kur’ana od strane više hafiza koje se uči uglavnom za vrijeme ramazana.
Iako je običaj učenja mukabele u Bosni i Hercegovini vremenom evoluirao i poprimio nove dimenzije, tradicija učenja hafiskih mukabela i danas se među Bošnjacima izuzetno vrednuje i naširoko prakticira, a od prije petnaest godina u sarajevskoj Hadžijskoj džamiji pokrenuta je i izuzetno cijenjena i čuvena hafiska mukabela koju uče samo žene hafize.
Pouzdano se zna da je u Sarajevu i u drugim mjestima širom Bosne i Hercegovine u svakom vremenu bio određeni broj hafīzā. Međutim, zvanične ženske hafiske mukabele nisu zabilježene u historijskim izvorima iz osmanskog perioda budući da je, vjeruje se, bilo teško okupiti veći broj hafiza na jednom mjestu kako bi se mogla organizirati mukabela.
Prvi spomen ženske hafiske mukabele veže se za period austrougarske vlasti u Bosni i Hercegovini. Prema F. Hadžibajriću, ova mukabela učila se u Tabak Hadži Sulejmanovoj džamiji u Potok mahali od 1903. do 1907. godine, a učio ju je imam hafiz Jusuf-ef. Grozdanić zajedno sa četiri djevojčice koje su bile hafize, odnosno koje su učile hifz. Vasvija Hadžibajrić, kći Hadži Muhamedova, Vasvija Goraždak, kći Mehmedova, i Šemsa Užičanin, kći Abdulahova, učile su hifz pred hafizom Grozdanićem, dok je Vasfija Novalija učila hifz pred hafizom Šakir-ef. Tuzlom. Ova mukabela učila se nakon podne-namaza, a prisustvovale su joj samo žene. Mukabela je bila kratkog vijeka jer je hafizu Jusuf-ef. Grozdaniću, u međuvremenu, jedna učenica (Vasvija Hadžibajrić) s roditeljima pronašla drugi dom u Turskoj, dok se druga učenica (Šemsa Užičanin) udala. Iako je mukabela prekinuta, pouzdano se zna da su Vasfija Novalija i Vasvija Mulabdić (Goraždak) uspješno završile hifz, a vijest o njihovim uspjesima zabilježili su ondašnji časopisi.
Pedeset godina nakon formiranja i održavanja prve zvanične ženske hafiske mukabele u Sarajevu, za vrijeme ramazana 1953. godine, hafiza Fatima Zulfikarpašić inicirala je učenje ženske hafiske mukabele u Hadžijskoj džamiji u Sarajevu. Mukabela se učila nakon podne-namaza, a učile su je hafize: hadži hafiza Aiša Pekmez (rođ. Čehić), hadži hafiza Fatima Zulfikarpašić (rođ. Fočo), hafiza Mula Merhemić (kćerka Mujage Merhemića), hafiza Saliha Leto (Zukić) i hafiza Fikreta Tvico (Kalajdžisalihović). Ovu mukabelu, prema izvještaju Fejzullaha Hadžibajrića, sarajevske hafize učile su dobrovoljno. O ovoj jedinstvenoj mukabeli pisali su brojni autori koji su do 1989. godine izvještavali o kontinuitetu održavanja hafiske ženske mukabele u Hadžijskoj džamiji.
Kako pamte džematlije Hadžijske džamije u Sarajevu, ova poznata ženska hafiska mukabela prekinuta je početkom agresije na Bosnu i Hercegovinu a revitalizirana je 2008. godine. Džematski odbor Hadžijske džamije na čelu s imamom hfz. Muriz-ef. Mešićem, a uz podršku Medžlisa IZ Sarajevo ponovo je pokrenuo učenje ove mukabele. Otada do danas ovu mukabelu učilo je 30 hafiza iz različitih krajeva Bosne i Hercegovine. Godine 2022. obilježena je 15. godišnjica od revitalizacije ženske hafiske mukabele u Hadžijskoj džamiji u Sarajevu te 120. godišnjica od pokretanja prve zvanične hafiske mukabele u Sarajevu.
Pokretanje, revitalizacija i njegovanje, u svijetu jedinstvenog, običaja učenja hafiskih ženskih mukabela u Bosni i Hercegovini svjedok je da su Bošnjakinje u svakom vremenu snagom intelekta, upornošću i odvažnošću tražile svoje mjesto u okrilju svoje vjere i zajednice.
