Razvoj gradova u Bosni i Hercegovini: Urbano formiranje gradova

Urbanizam je proces koji gradi strukturu grada, postavlja njegove osnovne elemente na nivo kojim bi se taj grad trebao razvijati. Dolazak novog carstva donio je nove urbanističke planove.

Pogledamo li geografsku kartu Bosne i Hercegovine, odmah će nam udariti u oči, da su svi gradovi tih dviju pokrajina izrasli u kotlinama pojedinih rijeka i neposredno uz stare drumove, kojima se u srednjem vijeku i kasnije, u tursko doba, odvijao živahan kiridžijski promet. To nam kazuje, da su prometne veze, voda i plodnost tla bili odlučujući faktori kod lokaliziranja pojedinih gradova i većih naseobina.[1] Urbanizacija Balkana u biti se sastojala iz tri razvojna stepena: veoma mali grad, mali urbani grad i grad. U zapadnim djelovima Balkana naziv pazar za trgove se udomaćio posebno za naselja, odnosno sela koja nisu bila razvijena u kasabu. Rani bošnjačku kulturni razvoj je očigledan u primjerima graditeljstva i umjetnosti, čiji se urbanizam razvijao na uticaju osmanlijskog feudalnog sistema. Među najviđenijim objektima su brojna sakralna i sekularna remek djela poput: džamija, mesdžida, tekija, mezarja, šadrvana, hanova, administrativni i stambeni objekti tj. dvorci sa kulama i čardacima, natkrivene pijace zvani bazari, zatim tzv. turska kupatilišta tj. hamami, pa sahat kule, ćuprije i mostovi, kaldrmisane pijace i drugo.[2]

Kada se govori o gradovima na Balkanu u osmanskom periodu, onda je neophodno govoriti o ulozi vakufa u nastanku i razvitku gradskih naselja, posebno u ranijem periodu. Podizanjem vakufskih objekata razne namjene započinjalo je urbano formiranje gradskih naselja, a u daljem razvoju vakufski objekti činili su osnovu tog razvitka. Osmanska država je planski osnivala gradove u skladu s vojno-administrativnim, privrednim, komunikacijskim, kao i strategijskim potrebama. Prve džamije uglavnom su podizane po direktnom naređenju vladajućeg sultana ili u njegovo ime. Urbano formiranje nekih naselja na Balkanu započelo je i izgradnjom tekije. Kada bi šejh, odnosno derviš, dobio od svoga vladara komad zemlje, on bi tu osnivao zavije kao vakuf. Kako su stanovnici na toj zemlji bili oslobođeni poreza, oni su sve više naseljavali taj prostor i na tom mjestu se formiralo novo naselje. [3]

U odnosu na feudalni sistem srednjovjekovne Bosne gdje su feudalni posjedi bili više porodična, a manje individualna svojina, turski feudalni sistem obilježava njegova čvrsta pravna i na principu državnog vlasništva zemlje zasnovana organizovanost čime se je stvarala društveno ekonomska stabilnost agrarne proizvodnje, a time i gradskih privrednih djelatnosti. Svjesna važnosti urbanih naselja u održavanju državnog organizma turska vlast je na najrazllčitije načine favorizirala njihov razvoj stvarajući od njih upravna strateška, ekonomska i ideološka, ukratko svoja državotvorna uporišta.[4]

Gradovi turskoga doba razvijali su se još od svoga zametka u dvije odjelite zone. Jednu čini caršija središte obrta, trgovine i prometa a drugu mahale stambene površine grada. Caršija je uvijek u središtu grada, gdje se sastaju putevi sa svih strana, a mahala uvijek na posebnu prostoru i izvan jačih prometnih arterija. Caršija u ravnini i kotlini, na udaru tranzitnog druma, a mahala gore u strani, po okolnim padinama i brežuljcima. To separiranje karakterna je crta ne samo gradova Bosne i Hercegovine, nego i svih ostalih na muslimanskom Orijentu. Daljnja karakterna osobina stambenih površina gradova na prostoru nekadašnje Turske jest jako naglašeno zelenilo bašča s raznolikim cvijećem i lisnatim drvećem, kojega grane dopiru do samih kućnih prozora. Čovjek tu nastoji produžiti tu prirodu i u samu kuću, pa cvijeće gaji i u vazama po pendžerima. Kuća se želi unijeti u prirodu, a priroda u kuću. U starim gradovima na tome području nije bilo današnjih javnih parkova.[5]

Zanimljivi su i historijski tekstovi koji opisuju tadašnje gradove na ovim područjima, jer nam donose podatke i opise o tome kako su gradovi izgledali. Zahvaljujući pisanim izvorima, otvaraju nam se novi podatci o tome kako je sve izgledalo nekada, dok je osmanska uprava imala najvažniju ulogu u formiranju gradskih naselja.

Prema mišljenjima mnogih učenjaka muslimanska srednjovjekovna kultura je bila urbana kultura. S tim u vezi, formiranje bosanskih gradova su značajno doprinjeli razvoju arhitekture, kaligrafije, umjetničkog zanatstva u bogatoj bosansko-orijentalno formi. Evropski i orijentalni putopisci su zabilježili svoje impresije o Bosni i Sarajevu. Tako je veoma ilustrativan opis francuskog putnika Quicleta tokom njegove posjete Sarajevu: ...Tu ima veoma lijepih ulica, lijepih i dobro napravljenih mostova od kamena ili drveta, i 168 lijepih fontana. Grad ima mnoštvo parkova,voćnjaka,naročito jabuka,sve vrste dobara i veliki sedmični konjski mejdan-bosanka atrakcija. Turski putopisac Evlija Čelebija u svom Putopisu (T.Sejahatnama) je pored ostalog, zabilježio: Sarajevo ima veliki broj kuća, 400 mahala, 104 džamije i mesdžida, 100 osnovnih škola i obdaništa, 47 tekija,100 česmi,300 sebilja, 700 bunara, 76 mlinova, 5 javnih kupališta, 3 karavanseraja,7 mostova, 7 imareta...[6]