Kako je islam stvorio Evropu

Nakon raspada Rimskog carstva, doseljenici na sjeveru susreli su se sa germanskim narodima (Goti, Vandali, Franci i Lombardi) koji grade početke zapadne civilizacije, a klasično naslijeđe Grčke i Rima bit će otkriveno tek mnogo poslije. Bilo je potrebno da prođe mnogo stoljeća da bi se razvio moderni sistem evropske države. Iako sporo, feudalizam, čije koncensualno davanje i uzimanje je funkcionisalo u pravcu individualizma i daleko od apsolutizma, postavio je temelje za rana moderna carstva, i vremenom za nacionalizam i demokratiju. Istovremeno, nove slobode su omogućile da se dočeka prosvjetiteljstvo. U konačnici, „Zapad“ se pojavio u sjevernoj Evropi (iako na veoma spor i mukotrpan način), uglavnom nakon što je islam podijelio mediteranski svijet.

Međutim, islam je učinio mnogo više od geografskog definisanje Evrope. Denys Hay, britanski historičar, objasnio je to u sjajnoj, ali vrlo nepoznatoj knjizi objavljenoj 1957. godine, Europa: rađanje ideje, da je evropsko jedinstvo počelo sa konceptom (kako je to objašnjeno pjesmom Rolanda) kršćanstva u „neizbježnom sukobu“ islama – koncept koji je kulminirao tokom križarskih ratova. Edward Said je detaljnije govorio o ovome, pišući u svojoj knjizi „Orijentalizam“ 1978. godine, da je islam definisao Evropu kulturološki, pokazujući Evropi protiv čega je to ona bila. Evropski identitet, drugim riječima, je izgrađen u velikoj mjeri na osjećaju superiornosti nad muslimanskim arapskim svijetom koji se nalazio na njenoj periferiji. Imperijalizam je dokazao konačan izraz ove evolucije: rana moderna Evropa, počevši sa Napoleonom, zauzela je Bliski istok, a zatim zadužila učenjake i diplomate da izučavaju islamsku civilizaciju, klasificirajući je kao nešto predivno, fascinantno i što je najvažnije – potčinjeno.

U postkolonijalnom dobu, evropski osjećaj kulturne prevlasti je podržan u novim državama sjeverne Afrike i Levanta pod upravom policije. Sa ovakvim diktaturama koje su držale vlastiti narod zatvorenim unutar sigurnih granica – granice koje su vještački iscrtali evropski kolonijalni agenti – Evropljani su mogli držati lekcije Arapima o ljudskim pravima ne brinući se za mogućnost zbrkanih demokratskih eksperimenata koji bi mogli dovesti do značajnih migracija. Upravo zbog toga što je Arapima nedostajalo poštivanje ljudskih prava, Evropljani su se osjećali opet superiornijim i sigurnijim od njih.

Islam sada nastoji da poništi ono što je nekad pomogao da sa napravi. Klasična geografija se ponovo potvrđuje, jer snage terorizma i ljudske migracije ujedinjuju mediteranski sliv, uključujući Sjevernu Afriku i Levant, sa Evropom. Kontinent je i prije primao druge grupe. Zapravo, Evropa je dramatično pogođena demografskim erupcijama sa istoka. U srednjem vijeku, ogroman broj Slavena i Mađara migrirali su u centralnu i istočnu Evropu iz dubokog dijela Euroazije. Ali oni su prihvatili kršćanstvo i formirali državna uređenja, od Poljske na sjeveru do Bugarske na jugu, koja su se mogla uklopiti – iako krvavo – unutar razvijajućeg evropskog državnog sistema. Što se tiče alžirskih privremenih radnika koji su emigrirali u Francusku i turskih i kurdskih privremenih radnika koji su emigrirali u Njemačku tokom Hladnog rata, oni predstavljaju mnogo umjereniju preteču trenutnih migracija.

Danas hiljade muslimana, koji nemaju namjeru da budu kršćani, ulaze u ekonomski stagnirane evropske države, predstavljajući tako prijetnju krhkom socijalnom miru. Iako su evropske elite decenijama koristile idealističku retoriku da odbace sile religije i etničnosti, upravo su to snage koje su omogućile evropskim državama njihovu vlastitu koheziju.

U međuvremenu, nova migracija, potaknuta ratom i kolapsom države, uklanja razlike između imperijalnih centara i njenih bivših kolonija. Orijentalizam, kroz koji je jedna kultura prisvajala i dominirala drugom, polahko nestaje u svijetu kosmopolitskih interakcija i komparativnih studija, kako je to Said naslutio. Evropa je odgovorila vještačkom rekonstrukcijom nacionalno-kulturnih identiteta na ekstremnu ljevicu i desnicu, da bi se suprotstavila prijetnji od civilizacije nad kojom je nekada dominirala.

Iako ideja kraja povijesti – sa svim svojim etničkim i teritorijalnim nejasnoćama – je postala samo fantazija, ovo ostvarenje nije izgovor da se povlači u nacionalizam. Kulturna čistoća kojoj Evropa žudi u vrhuncu priliva muslimanskih izbjeglica je jednostavno nemoguća u svijetu sve većih ljudskih interakcija.

„Zapad“, ako ima veće značenje od geografskog, manifestuje duh još većeg inkluzivnog liberalizma. Baš kao u 19. stoljeću, nema povratka u feudalizam, nema sada povratka u nacionalizam, ne bez uzrokovanja katastrofe. Kako je to sjajni ruski intelektualac Aleksandar Herzen rekao „historija se ne vraća... sva ponovna uspostava, sve restauracije su oduvijek bile samo maškara“.

Stoga se postavlja pitanje, šta bi u civilizacijskom smislu, zamijenilo Rim? Određen period, kako je Said dokumentovao, carstvo je imalo svoje loše trenutke, ali njegova sposobnost da upravlja velikim multietničkim prostorom oko Mediterana pružalo je rješenje kakvo danas ne postoji.

Evropa sada mora pronaći neki drugi način da dinamički uključi svijet islama bez slabljenja svoje odanosti sistemu vladavine prava koji je pronikao na sjeveru Evrope, sistemu u kojem individualna prava i djelovanje su na vrhu hijerarhije potreba. Ako ne može evoluirati u pravcu univerzalnih vrijednosti, ostat će samo demencija ideologija i grubi nacionalizam da popune prazninu. Ovo bi značilo kraj „Zapada“ u Evropi.

The Atlantic, maj 2016.

Preveo: Kemal Obad