Sistem El-Maturidijeve teologije

Knjigu je s engleskog preveo profesor Enes Karić. Knjiga je prvi put objavljena 1997. godine, a bosansko izdanje imamo dvadesetjednu godinu kasnije. S obzirom da je el-Maturidiijevo učenje normativno po Ustavu IZ u BiH, ne samo zbog važnosti ove teme nego i zbog vjerničke populacije, potrebno je napisati kratki prikaz ove knjige. Kritička valorizacija i analiza samog djela bit će predmetom zanimanja stručne javnosti u budućim istraživanjima i proučavanjima. 

Ulrich Rudolph (r. 1957) je profesor islamskih studija na Univerzitetu u Cirihu. Iz biografije saznajemo da je njegovo polje zanimanja islamska filozofija i srodne discipline. Profesor Rudolph baštini metodološke obrasce specifične za orijentalističko, ili ako se poslužimo modernim eufemizmom islamološko, sagledavanje klasičnog muslimanskog mišljenja. Knjiga je u metodološkom, konceptualnom i sadržajnom smislu čitljiva i reflektira upućenost u historijske, hereziografske i sadržajne probleme iz formativnog i postformativnog perioda ilmu’l-kelama. U knjizi se propituje nesklad između uloge koju el-Maturidi ima u muslimanskom mišljenju i referentni status njegovog znanstvenog opusa i utjecaja kojeg je imao na potonje generacije uleme. 

Teološke rasprave na muslimanskom Istoku

El-Maturidi (u. 333/944) je živio izvan središta muslimanske civilizacije, na njenom Istoku, u Semerkandu, području svijeta koje je tada bilo poznato kao Transoksijana i njegov utjecaj je više stoljeća uglavnom bio ograničen na to područje. Iako je prerano u ovom tekstu iznositi zaključke potrebno je naglasiti da je utjecaj te škole kelama neopravdano ostao uglavnom izvan središta muslimanskog svijeta. Njegova škola mišljenja se u središnjim muslimanskim područjima pojavljuje sa snaženjem utjecaja Seldžuka sredinom 5/11.stoljeća, koji su je nastojali proširiti i dati joj legitimitet u središnjim muslimanskim krugovima. To je proizvodilo napetosti i konflikte kakvi su ranije postojali između šafijskog i hanefijskog mezheba, a onda na relaciji između sljedbenika i promicatelja el-Eš’arijevog i el-Maturidijevog učenja. Insistiranje na toleranciji i međusobnom uvažavanju razlika među sunijskim školama u 6. stoljeću, u doba zengijskog vladara Nuruddina (541-568/1146-1174) otvorilo je put snažnijem razvoju tolerantnog sunijskog učenja. Zahvaljujući tom principu jednakosti kojeg su nastavile uvažavati Ejubije (564/1169) i kasnije Memluci (od 648/1250) prihvćeno je pravilo da u muslimanskom sunijskom razumijevanju teologije postoje dvije priznate metodologije u kelamu: eš’arijska i maturidijska. To kasno priznanje legitimiteta jedan je od razloga što je el-Maturidijevo učenje izostalo iz sadržaja poznatih hereziografskih djela koja su temelj proučavanja muslimanskih mutekellima. Razumljivo je da el-Eš’ari ne spominje u svome djelu el-Maturidija, ali on se ne spominje ni u najpoznatijim klasičnim hereziografskim djelima kao što su djela Abdul-Kahira el-Bagdadija (u. 429/1037), Ibn Hazma  i (u. 456/1064) eš-Šehrestanija (u. 548/1153). Čak ni veliki poznavalac kelama Ibn Haldun (u. 808/1406) ne spominje el-Maturidija. Sve ovo je, kako piše Ulrich Rudolph, imalo direktne posljedice na tok kojim su se razvijala istraživanja o klasičnom muslimanskom mišljenju. Eš-Šehrestanijevo djelo el-Milal ve en-Nihalje već u 19. stoljeću bilo dostupno evropskim istraživačima, a usljed praznine i nedostatka podataka o el-Maturidiju njegovo učenje bilo je poznato uglavnom hanefijskim alimima koji su djelovali na istom području, u Transoksijani i kasnije na područjima na kojima su najprije vladali Seldžuci i njihovi nasljednici.

U djelima istaknutih alima kao što su Ebu el-Jusr el-Bezdevi (u. 493/1100) i Ebu el-Muin en-Nesefi (u. 508/1114) el-Maturidi je dobio ulogu istaknutog predstavnika, ali nije eksplicitno predstavljen kao osnivač sunijske teologije u Transoksijani niti kao autor nove paradigme u tumačenju kelama. Pozicioniran je kao najistaknutiji predstavnik učenja koje je definirao i čije je  temelje uspostavio slavni alim Ebu Hanifa (150/767). Sukladno zaključcima profesora Rudolpha hanefijska teologija je u Transoksijani bila dva puta pred velikim izazovima, što ju je oba puta kvalitativno osnažilo. Prvi put se to dogodilo početkom 4/10. stoljeća s usponom mu’tezila kada je el-Maturidi artikulirao svoj vlastiti kelam, i drugi put, u 5/11. stoljeću kroz eš’arijski izazov koji je doprinio nastanku maturidija kao zaokruženog teološkog učenja. Iako je Ebu Muin en- Nesefi isticao važnost Ebu Hanife on je svojim stvarnim tumačenjem pitanja u odnosu na izazove s kojima se suočila hanefijska škola s eš’arijskim optužbama i žestokim napadima o krivovjerju i blasfemičnosti dokazivao svoje tvrdnje o učenju o vječnosti Božanskih atributa djelovanja pozivajući se na kontinuitet autoriteta iz hanefisjke škole. Ključni dio teksta ističe el-Maturidija kao alima “koji je ronio morem znanja da bi izbavi njegovo biserje”. Ebu Muin en-Nesefi je smatrao el- Maturidija superiornim u odnosu na druge autore  i u svojim je djelima, koja su zasnovana na Kitab et-Tevhidupostavio osnove za razvoj škole koja se definira kao “sljedbenici Ebu Hanife”, ali se, prema Rudolphovom mišljenju, uistinu može nazvati maturidijskom školom.  

Teološke disputacije između maturidija i eš’arija

Ovaj kratki prikaz ne dozvoljava da se navode sve specifičnosti el-Maturidjevog učenja i razlike sa drugim školama. Smatramo zanimljivim za naše razumijevane el-Maturijevog učenja navesti pogled o ovom pitanju poznatog bošnjačkog alima Ahmeda Bejazića (u. 1078/1687), koji se u komparativnom proučavanju el-Maturudijevog i el-Eš’arijevog učenja našao pred dilemom da ustvrdi, za razliku od ranijih autora, kako razlike između ta dva učenja nisu samo lingvističke prirode (lafzi) nego se oni razilaze u stvarnim i sadržajnim značenjima (ma’nevi), te da su razlike puno ozbiljnije nego se to govorilo u ranijim djelima. Bejazić smatra da postoji razlika u pedesetak tačaka. U političkoj klimi u kojoj se tražio kompromis Bejazić je ustvrdio da obje škole moraju poštovati jedna drugu, te da nemaju pravo jedna drugu ni klevetati niti odbacivati kao heretičku. Profesor Rudolph smatra da su Bejazićevi opisi razlika između el-Maturidijevog i el-Eš’arijevog učenja opisi tačaka o kojima se raspravljalo između škola imenovanih po njima, a ne stvarnih učenja koja su razvijala ta dva autora, jer u u svome učenju ne poznaje nijednu razliku između ta dva učenja u pogledu fizičkog svijeta. 

Kratki uvid u djelo

Profesor Rudolph je u prvom dijelu predstavio predmaturidijsku historijsku scenu i način kako se razvijala hanefijska doktrina na Istoku, kao i najznačajnije predstavnike tog učenja. U drugom dijelu istraživano je religijsko okruženje, uključujući el-Maturidejeve učitelje, učenike, gledišta drugih muslimana i “stranih” religija koje su bile povod el-Maturidiju da razvija svoje poglede i zauzima stavove u odnosu na ta učenja. Najvažniji dio knjige odnosi se na prikaz el-Maturidijeve doktrine kroz prikaz njegovih djela, napose Kitab et-Tevhidai specifičnih teoloških pitanja i problema kojima se bavio. U djelu su predstavljeni najvažniji muslimanski autori koji su se bavili proučavanjem maturidijskog učenja od 4/10. stoljeća do danas. To ovome djelu daje posebnu važnost. U trećem dijelu knjige o el-Maturidijevoj teologiji ptredstavljena je struktura Kitab et-Tevhidas pregledom njegovih učenja: epistemologija, nastanak i ontološka struktura svijeta, učenje o Bogu, Božijoj egzistenciji, spoznatljivost, racionalistička pozicija henefija, Božija jedinost, atributi, el-Maturidijevo učenje o ljudskim bićima, racionalnosti, djelima, vjeri, grijehu itd. 

El-Maturidi je bio privržen kontinuitetu hanefijskog učenja ali je progresivno razvijao i osavremenio to učenje što je vidljivo iz usporedbe s prvim tekstovama koji se pripisuju Ebu Hanifi i sadržajem Kitab et-Tevhida. Bio je mislilac koji je u svoje učenje uključivao različite koncepte kako bi sistematizirao teološko učenje nastojeći da očuva balans između nužnosti objave, razuma, Boga i čovjeka i Boga i svijeta. Njegova sigurna pozicija u rasprava i s mu’tezilama i s drugim sljedbama rezultat je činjenice da je odrastao i stasao u sigurnom okruženju hanefija i nije bio prisiljen, kao el-Eš’ari, dokazivati svoj sunijski identitet.  

Savremena zanimanja za el-Maturidijevo učenje

U 20. stoljeću  istraživanje el-Maturidijevog učenja znatno je osnaženo i postignuti su veliki pomaci u razumijevanju njegove teologije. Profesor Rudolph navodi autore i djela objavljena o el-Maturidijevom teološkom učenju na evropskim jezicima, vješto se referirajući na najrelevantnija djela napisana o ovoj školi tumačenja kelama. U kratkom dodatku na kraju knjige predstavljen je problem neautentičnih i sumnjivih tekstova koji se pripisiju el-Maturidiju. Profesor Rudolph el-Maturidijevo djelo sagledava sa stanovišta znanstvene akribije bez emocionalnog naboja kojeg često susrećemo kod muslimanskih autora. Takvim pristupom omogućen je cjelovit uvid u nastanak, razvoj i sistematizaciju el-Maturidijevog učenja koje je jasno pokazalo njegovu originalnost teološke paradigme čiji su konstitutivni elementi ponudili pomirujuće tonove između predanja i razuma. Profesor Enes Karić lapidarno je preveo djelo i prenio njegovo značenje u savremeni bosanski jezik. Knjiga El-Maturidi i razvoj sunijske teologije u Semerkandubit će nezaobilazan izvor za sagledavanje ideja, pitanja, problema i literature o el-Maturidiju za sve buduće istarživače i znanstvenike koje zanima akaidsko učenje.