Recepcija balade "Hasanaginica" u evropskoj kulturi
Piše: Merjem Hodžić Jusić
Kada je riječ o evropskoj recepciji djela iz islamskog kulturnog kruga sa prostora Balkana, jedno od najzanimljivijih djela za analizu zasigurno je balada Hasanaginica.
Smatra se da je balada o tragičnoj sudbini Hasanagine žene, koja je bila inspiracija za brojna istraživanja i analize, nastala u periodu od 1646. do 1649. godine u Imotskoj Krajini za vrijeme vladavine Osmanskog Carstva na tim prostorima te da se godinama prenosila samo usmenim putem.
Priča o njenoj recepciji počinje u 18. stoljeću kada je italijanski putopisac i naučnik Alberto Fortis pronašao tekst balade i objavio ga u svom djelu Put u Dalmaciju (1774). Fortis se zaputio u Dalmaciju kako bi opisao geološke fenomene i arheološke artefakte te s ciljem da objasni kako bi se ti prostori mogli privredno najbolje iskoristiti, ali ono što je probudilo najveći interes kako kod njega, tako i kasnije kod zapadnoevropskih čitalaca, bile su narodne umotvorine lokalnog stanovništva te poglavlje u kojem je Fortis opisivao život Morlaka, stanovništva koje je živjelo u zaleđu današnje Dalmacije, i u kojem je uvršten i tekst balade.
Fortis je u svom djelu bez stereotipa opisivao porijeklo, običaje, vjerovanja, prehrambene navike, sposobnosti, svadbe, muziku, ples, pjesme tog južnoslavenskog naroda, koji je zapadnoevropskoj kulturi bio potpuno nepoznat (Bratulić, 1984).
Međutim, ono što ostaje dijelom nejasno i u čemu se književni kritičari razilaze jeste odgovor na pitanje kako je Fortis dobio tekst balade. Jedni tvrde da je mogao dobiti već napisan tekst od svojih prijatelja lingvističara koji su bili sa tih prostora, a drugi da je mogao čuti baladu i od svoje kućne pomoćnice Stane koja je bila porijeklom iz dalmatinskog zaleđa te da ju je u tom slučaju sam i zapisao (Muljačić, 1973: 277-288).
Nakon što Fortis upoznaje zapadnoevropsku kulturu s baladom Hasanaginica, tj. otvara vrata njenoj recepciji u evropskoj kulturi, mnoga velika imena evropske književne scene počinju se baviti baladom i prevoditi je, kao što su: Johann Wolfgang von Goethe, Walter Scott, Aleksandar Sergejevič Puškin, Adam Bernard Mickiewicz i drugi.
Njemački profesor slavistike i književni kritičar Gerhard Gesemann je rekao kako nijednoj drugoj narodnoj pjesmi nije poklonjeno toliko ljubavi i napornog rada kao baladi Hasanaginici (Isaković, 1975: 65).
Pa ipak, autor koji je bio naročito očaran likom Hasanaginice i ljubavnom pričom između nje i Hasanage, u kojoj je mogao pronaći i elemente svojih ljubavnih priča sa voljenim ženama koje je napuštao i povređivao, jeste najveći njemački književnik svih vremena Johann Wolfgang von Goethe.
Prvi njemački autor koji je preveo Hasanaginicu 1775. godine bio je August Clemens Werthes, a nakon njega je prevodi i Goethe, koristeći pritom Werthesov prijevod, ali i originalnu verziju balade. Zahvaljujući originalnoj verziji balade, Goethe je uspio zadržati isti redoslijed riječi i ritam (Schubert/Krause, 2001: 16), a da bi to postigao, koristio je grupe riječi koje se ponavljaju, tzv. epsko ponavljanje, što je jedna od karakteristika južnoslavenske poezije, a na koju ni Werthes ni Fortis prije njega nisu obraćali pažnju. Njegov prijevod prvi put je objavljen anonimno u Herderovoj zbirci Narodnih pjesama iz 1778. godine, a pod njegovim imenom je objavljeno prvi put 1789. u sakupljenim spisima.
Zanimljivo je istraživati i pisati o tome šta je sve utjecalo na Goethea da se zainteresira za ovu baladu. To su svakako bili njegov interes općenito za orijentalni svijet, ali pored toga i neki drugi faktori – njegovo zanimanje za ulogu žene i njen odnos s mužem. Goethe se uvijek zanimao za psihologiju žene, a posebno je bio ganut likom Hasanaginice, koja je u baladi prikazana kao žena koja se ne žali, nego prihvata svoju sudbinu takvom kakva jeste i hrabro se suočava s njom, i u čijem je karakteru Goethe vidio neku vrstu protivrječnosti Hasanaginim modernim i romantičarskim postupcima.
Mnogi su književni kritičari došli do zaključka da je Goetheovo bavljenje Hasanaginicom obilježeno njegovim ljubavnim iskustvima iz stvarnog života, odnosno kroz to bavljenje Hasanaginicom nastojao je pobijediti razarajuću, negativnu energiju u sebi i u odnosu sa svojom voljenom Annom Elisabeth Schönemann, zvanom Lili.
Dakle, za razliku od mnogih drugih evropskih intelektualaca koji su se bavili Hasanaginicom i prevodili je, Goethe nije imao problem da razumije karakter Hasanage, jer je njemu bilo lakše da se uživi u istočnu dušu Hasanage i njegovu neobičnu ljubav prema ženi (pogledati Ćurčin 1974; citirano prema Buturović 2010: 65). To je ljubav koja u isto vrijeme i daje snagu i razara; ta ljubav nije pogubna samo po Hasanaginicu, ženu koja umire nakon što bude primorana da se razdvoji od svoje djece, nego i po samog Hasanagu u čijim riječima i obraćanju djeci Camilla Lucerna, hrvatska književnica i prevoditeljica iz prve polovine 20. stoljeća, vidi i elemente ljubavi i slojevitog karaktera te ga ne može jednoznačno okarakterizirati kao “negativcaˮ (Lucerna, 1943: 51).
Nije nevažno spomenuti i da je Goetheovo bavljenje muslimanskom baladom Hasanaginicom bilo od velikog značaja za njegovo kasnije bavljenje orijentalnim, islamskim svijetom te za nastanak njegove znamenite zbirke lirskih pjesama Zapadno-istočni divan.
Kompleksni i slojeviti karakter Hasanage te hrabra i plemenita Hasanaginica probudili su interes mnogih evropskih intelektualaca, književnih kritičara, prevodilaca i pisaca; pa ipak, dvije su kulture koje se u tome najviše ističu – italijanska u kojoj se balada prvi put i pojavila, budući da je italijanski naučnik i putopisac Alberto Fortis prvi pronašao i zapisao tekst balade; te njemačka kultura, u kojoj je nastalo više prijevoda balade, pri čemu je svakako najznačajniji prijevod najvećeg i najsvestranijeg njemačkog pisca svih vremena Johanna Wolfganga von Goethea, koji je bio očaran likom Hasanaginice, njenom ulogom u braku, porodici, društvu te ljubavlju između nje i njenog muža Hasanage u čijim je postupcima vidio neke moderne, romantičarske želje i stavove.
