Kušlat: Džamija na stijeni
Piše: dr. Šefko Sulejmanović
Dvadesetak kilometara južno od Zvornika, iznad ušća rijeka Jadra i Drinjače, još i danas su vidljivi ruinirani ostaci srednjovjekovnog grada Kušlata i obnovljena džamija s drvenom munarom. Utvrđeni grad Kušlat (Kučlat) nalazi se na visokoj litičastoj stijeni s desne strane ušća rijeke Jadar u Drinjaču. Teško je reći kada je grad nastao, ali je sigurno imao izuzetnu stratešku važnost i u rimsko doba. Podkušlat, odnosno njegovo podgrađe, bilo je razvijeno i veoma prometno srednjovjekovno trgovište. Grad Kušlat spominje se 1345. godine, a trgovačko naselje ispod Kušlata 1369. godine pod nazivom Trg Kušlat (Podkučlat). Podkušlat je predstavljao značajno mjesto za dubrovačke trgovce jer se nalazio na važnoj putnoj komunikaciji između Srebrenice, bogate rudama, i Zvornika, dinamičnog putnog čvorišta.
Osmanlije su svoju vlast na prostoru istočne Bosne uspostavile prije 1463. godine, jer su već 1441. godine Srebrenicu držale pod svojom kontrolom. Svakako da Kušlat nije mogao pasti pod osmanlijsku vlast prije 1459. godine, odnosno prije pada Srpske Despotovine. U današnje vrijeme, stotinjak metara ispod utvrđenog grada i džamije s drvenom munarom prolazi magistralni put Sarajevo - Zvornik.
Prema nalazima nekih historičara, na Kušlatu je izgrađena prva vojnička džamija sa drvenom munarom u Bosni. Grad i džamija izgrađeni su na takvom mjestu koje je bilo skoro potpuno bezbijedno od vanjskog osvajanja. Evlija Čelebi kaže: "Vrletna stijena na kojoj je podignut grad nagnuta je nešto prema jugoistočnoj strani, a sama stijena je šiljata kao jaje. Grad nema opkopa, a opasan je paklenim ponorom. U gradu ima mala Ebul Fethova džamija, kuće: ćehajina, imamova, mujezinova i vratareva..." Kako Evlija Čelebi za džamiju kaže da je Ebul Fethova, pouzdano se može zaključiti da je podignuta u 15. stoljeću, za vrijeme vladavine sultana Mehmeda II el-Fatiha (1451–1481). Dinamičniji proces prihvatanja islama domicilnog stanovništva na ovim prostorima vjerovatno je bio u korelaciji s ranom izgradnjom džamije na Kušlatu i misionarskom djelatnošću imama, i(li) drugih članova posade utvrđenog grada. Džamiju na Kušlatu spominje i znameniti francuski diplomata Mišel Kikle, koji je prošao ovim krajevima 1657. godine.
Budući da je ova džamija do danas ostala u neposrednoj blizini veoma važne putne saobraćajnice, često su je posjećivali istraživači raznih zanimanja i interesiranja. Tako je i Mehmed Mujezinovć zapisao da se među preostalim ostacima starog grada na Kušlatu nalazi i džamija (...) s dosta strmim [drvenim] krovom i malom drvenom munarom izvedenom iz krova džamije. Madžida Bećirbegović kaže: "Kod male džamije u tvrđavi Kušlat (6,8 x 6,5) mahfil dubine 3.1 m pokriva skoro polovinu dužine objekta da bi time bio uvećan prostor za molitvu njene posade. (...) Pravougaoni otvori imaju drvene okvire. Visoki krov dominira volumenom i strukturom drvenog pokrova, a drvena munara ga nadvisuje samo visinom galerije, koja ima male polukružne otvore. Izuzev munare, oblikovanje džamije se ne razlikuje od stambene kuće." U estetsko-arhitektonskom smislu, džamija je potpuno korespondirala ambijentalnosti starog grada, što ne čudi, jer je osmanski urbanitet potpuno uvažavao koegzistenciju s prirodnim i socijalnim okruženjem (M. Čamo).
Kao sultanska džamija, podignuta sredstvima države za potrebe osmanske vojske, džamija na Kušlatu nije imala svoj vakuf. Njeno izdržavanje obezbjeđivano je iz državne kase. Nakon što su vojne posade napustile ovaj grad 1883. godine, brigu o džamiji preuzelo je lokalno muslimansko stanovništvo Pahljevića, Drinjače, Konjević-Polja i drugih okolnih sela. U simboličkom smislu, kao i druge džamije u našim krajevima, čiji se nastanak vezuje za dane Fetha, (sultana Mehmeda el-Fatiha) i ova džamija je imala naglašenu vjersku vrijednost. Kada su sagrađene džamije u Drinjači i Konjević-Polju, džamija je izgubila svoj primat i otvarala se povremeno samo radi obavljanja džume, bajram-namaza i drugim prigodnim potrebama. I pored navedenog, imamska služba u ovoj džamiji, koliko je poznato, nije se prekidala sve do aprila 1992. godine, kada su vojska i policija Republike srpske i Jugoslavenska narodna armija pokrenule vojnu agresiju na Bosnu i Hercegovinu i bosanskohercegovački narod.
Džamija na Kušlatu u narodu je uvijek imala posebnu duhovnu vrijednost. Nekada su se kod džamije redovno učile kišne dove. Naime, za vrijeme sušnih godina muallim (vjeroučitelj) bi izvodio mektepsku djecu pred džamiju, u pratnji vjernika iz ovog i susjednih džemata, gdje bi se obavljala kišna dova. Džamiju su pohodili i mnogi nevoljnici s uvjerenjem da će baš na ovom blagoslovljenom mjestu naći lijek za svoje bolesti ili bolesti svojih najmilijih, pa su kod džamije klali kurbane i ostavljali poklone u novcu i stvarima. Neki autori kažu da je džamija na Kušlatu bila mjesto okupljanja uleme iz raznih krajeva Osmanskog Carstva, gdje su se vodile rasprave o raznim teološkim temama (H. Suljkić). Ovakva dugogodišnja praksa ostavila je dubokog traga na stanovništvo okolnih sela kod kojih je bila razvijena kultura i potreba za vjerskim obrazovanjem i njegovom dosljednom primjenom.
U vrijeme agresije na Bosnu i Hercegovinu (1992-1995), prema svjedočenju mještana sela Pahljevići, vojne i policijske strukture Republike srpske zapalile su džamiju 14. marta 1993. godine, nakon agresivne oružane okupacije ovih prostora. Obnova džamije uslijedila je nakon povratka Bošnjaka u okolna mjesta i administrativnih priprema koje je provela Islamska zajednica 2009. godine. Džamija je ponovo izgrađena na istom mjestu, u svojoj izvornoj formi i autentičnim građevinskim materijalom. Svečano je otvorena 1. septembra 2012. godine. Posljednji petak u augustu u džamiji na Kušlatu tradicionalno se obavlja džuma-namaz, uz prisustvo većeg broja vjernika.
