Musa-pašina džamija u Novoj Kasabi: Objekat tradicionalno-simboličke vrijednosti
Piše: dr. Šefko Sulejmanović
Musa-pašina džamija zaslužuje da se vidi. To je džamija čija su vrata i zidovi, mihrab i minber i svodovi kapija savršeno lijepo umjetnički izrađeni, a sva je sagrađena od mramora zelenog kao smaragd, i kada sunce u nju udari, iz vrata i zidova zasjaju zelene zrake. U ovoj zemlji nema nigdje takve džamije od zelenog mramora. (E. Čelebi)
Musa-pašina džamija nalazi se u Novoj Kasabi na magistralnom putu Vlasenica - Zvornik, 20-ak km od Vlasenice. Kasaba se razvila u vrijeme Osmanlija na rijeci Jadar, u kadiluku Birče, kao tipično karavansko naselje. Temelje njenom nastanku i razvoju postavio je vezir i budimski namjesnik Musa-paša, koji je ovdje, u vremenu od 1641. do 1643. godine, oformio bazičnu stambeno-poslovnu infrastrukturu. Uz džamiju, Musa-paša je sagradio i mekteb i još veliki broj zadužbina za održavanje džamije i mekteba, kao što su: dva karavan-saraja, 25 dućana, kožaru, stupu, vodenicu na četiri vitla, most na rijeci Jadar te uvakufio ćifluk, šume, vinograd, ćajir, 150.000 srebrnih akči za opticaj novca i sl., čime je ovo mjesto dostiglo administrativne uvjete za status kasabe (A. Bejtić). Petnaestak godina nakon izgradnje navedenih zadužbina, francuski putopisac M. Quiclet (Kikle), na putu iz Mletaka u Carigrad, bilježi da je prešao rijeku Jadar preko lijepog kamenog mosta i prenoćio u “Musa-pašinom hanuˮ u nekom trgovištu zvanom Jadar (Ć. Truhelka).
Vremenom, vakufska dobra su propadala i otuđivana, uglavnom impertilnom uzurpacijom aktuelnih vlasti, od Austro-Ugarske Monarhije do avnojevske Jugoslavije, tako da je u Novoj Kasabi, od svih objekata preostala samo monumentalna džamija, koja je sačuvala svoju autentičnu namjenu i formu sve do 1993. godine.
Musa-paša je bio domaći čovjek, rodom iz Vikoča, između Foče i Pljevalja, iz ugledne, zaimske porodice Vehabegovića. Prema podacima navedenim u Vakufnami, otac mu se zvao Mehmed. Musa-pašu najprije susrećemo kao silahdara sultana Murata IV, da bi 1630. godine postao namjesnik Egipta. Kasnije je bio član carskog divana i tri puta namjesnik u Budimu, gdje je 1643. godine napisana njegova vakufnama za zadužbine u Novoj Kasabi. Godine 1645. imenovan je admiralom osmanske mornarice i na toj dužnosti je 22. januara 1647. godine poginuo u pomorskoj Bici kod Negroponta. Tijelo mu je ukopano u Uskudaru, jednoj od carigradskih četvrti. Prema onome što se zna, pored navedenih dobara u Novoj Kasabi, ostavio je svoje zadužbine i u Budimu, Beogradu i Donjoj Tuzli (A. Bejtić).
Musa-pašina džamija u Novoj Kasabi nalazi se na lijevoj obali rijeke Jadra. Na džamiji nema natpisa o njenoj gradnji, ali na osnovu sačuvane vakufname da se zaključiti da je njena gradnja započeta u proljeće 1642., a da je završena 1643. godine, kada je (na)pisana i njegova vakufnama. U arhitektonskom smislu Musa-pašina džamija pripada tipu jednoprostornih džamija sa masivnim kamenim zidovima, četverovodnim krovom, natkrivenim trijemom i kamenom munarom. Tlocrtna koncepcija džamije ima kvadratnu osnovu s unutrašnjim stranicama dužine 11,35 m. Debljina zidova dostiže do 95 cm. Unutrašnja visina džamije, mjereno od kote poda do kote plafona iznosi 5,65 m. Plafon je formiran od drvenih greda presjeka 25x20 cm na svakih 80-90 cm.
U unutrašnjosti objekta, iznad ulaznog portala nalazi se mahfil koji se naslanja na zidnu površinu sa sjeverozapadne strane i prednjim dijelom na šest drvenih stubova. Interesantno je i neuobičajeno da se na mahfil uspinje kroz stepenište munare. Mihrab je izgrađen od kamena s bogatim stalaktitnim ornamentima, kao i minber i rubni dijelovi prozorskih niša s precizno izvedenim lukovnim dekoracijama. Prozorski kapci, i spoljni i unutrašnji, dekorirani su s bogatim profilacijama, i djeluju veoma otmjeno.
Najistaknutiju karakteristiku ove džamije predstavlja njena munara s jednom otvorenom šerefom, ukupne visine 26,50 m. Iako nema stalaktita ispod šerefe, niti drugih dekorativnih elemenata, smatra se jednom od najljepše izvedenih munara kod nas. Munara je zidana od posebne vrste tesanog kamena zelene boje, andezitni tuf, čiji se kamenolom nalazi u blizini Nove Kasabe, u selu Rajići, dva sata hoda prema Vlasenici (A. Bejtić). Od ovog kamena izvedena je munara od temelja do vrha, te klesani okviri prozora, vrata, mihrab, minber i posebno sve četiri ugla džamijskih zidova (ćošnjaci), kao i najveći broj nišana u haremu džamije, što joj daje jedinstven arhitektonski tonalitet. Njenom osebujnom izvedbom bio je zadivljen i znameniti Evlija Čelebi koji je u svojoj Sejahatnami zapisao da “u ovoj zemlji nema nigdje takve džamije od zelenog mramoraˮ.
O historijsko-estetskoj vrijednosti Musa-pašine džamije govori i podatak da je Rješenjem Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine 1951. godine džamija bila uvrštena među objekte pod zaštitom države. Unatoč tome, mještani su povremeno vršili sanacione intervencije bez konsultacija sa nadležnim službama za zaštitu kulturno-historijskih spomenika. Tako su na fasadama objekta 60-ih godina prošlog stoljeća bili prekrečeni kameni uglovi, a u interijeru mihrab, minber i ulazni portal. Ipak, samo molerski radovi nisu trajno narušili autentičnost objekta.
Nakon što su Vojska i policija Republike srpske i Vojska Jugoslavije oružano okupirale Novu Kasabu 1993. godine, objekat je u potpunosti devastiran i uništen. Jedan dio materijala deponovan je uz rijeku Jadar, a drugi dio je odvežen u nepoznatom pravcu (Komisija). Musa-pašina džamija, koja je sagrađena 1643. godine, preživjela je sve vremenske nepogode, svjetske ratove i mnoge (ne)prilike, ali nije uspjela preživjeti destruktivnost agresije na Bosnu i Hercegovinu (1992-1995). Samo godinu dana prije agresije, 1991. godine, izrađen je projekat za njenu obnovu povodom 350 godina postojanja, ali umjesto njenog obnavljanja i svečane godišnjice, barbarski je devastirana i sravnjena sa zemljom - unikatni sakralni dragulj od zelenog tufa.
Nakon okončanja agresije i povratka dijela Bošnjaka na svoja ognjišta započela je i obnova Musa-pašine džamije. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine donijela je Odluku 2003. godine kojom "Područje i ostaci graditeljske cjeline - Musa-pašina džamija u Novoj Kasabi/Dušanovo, opština Milići, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine...". Kamen-temeljac za njenu obnovu položen je 13. jula 2007. godine. Obnovljena je u potpuno autentičnoj formi, uz stručni nadzor Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine. Svečano je otvorena 8. augusta 2010. godine, i danas je u funkcionalnom stanju.
Pored nesporne historijske, umjetničko-estetske i sakralne vrijednosti, objekat ima i tradicionalno-simboličku vrijednost, od posebnog značaja za identitet bosanskih muslimana.
