Refleksije Bejtu-l-mala u društvu: povijesno iskustvo i izazovi – III dio

Piše dr. Enes-ef. Ljevaković

Normativno uređenje i regulisanje rada Bejtul-mala Islamske zajednice

Termin „Bejtul-mal“ prvi put se eksplicite spominje u Ustavu Islamske zajednice u SFRJ-u usvojenom 1990. godine. U Članu 12. navodi se da se „od sredstava zekata, sadekatul-fitra i prihoda od kurbanskih kožica formira poseban fond „Bejtul-mal“. Sredstva “Bejtu-l-mala” namijenjena su za finansiranje rada vjerskih škola, fakulteta, naučnoistraživačkih i sličnih ustanova. Način raspodjele sredstava “Bejtu-l-mala” odrediće se posebnim pravilnikom.

Također, u svim narednim ustavima Islamske zajednice, počevši od Ustavne odluke Islamske zajednice Republike Bosne i Hercegovine iz 1993. godine, zatim u Ustavu IZ iz 1997. te u Ustavu iz 2014. godine spominje se Bejtul-mal u koji se unose sredstva zekata, sadekatul-fitra i kurbanskih kožica.

Sabor Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini usvojio je 2004. g. Pravilnik o fondu Bejtul-mal kojim se uređuju pitanja punjenja Fonda, upravljanja Fondom i druga pitanja od značaja za opstojanje i funkcionisanje Fonda.

Rijaset Islamske zajednice je 2009. godine usvojio Pravilnik o prikupljanju zekata i sadekatul-fitra u Islamskoj zajednici u Bosni i Hercegovini. Na prijedlog reisu-l-uleme Huseina ef. Kavazovića, Rijaset je 2019. godine donio Odluku o unutrašnjoj organizaciji fonda Bejtul-mal kojom se utvrđuju fondovi i korisnici sredstava kako slijedi:

1. Fond za socijalno ugrožene; sredstva iz ovog fonda usmjeravaju se za socijalne kategorije: siromahe, iznemogle, bolesne, potrebne i prezadužene iz kur'anskih kategorija El-Fukara’, El-Mesakiin, Fir-rikab, El-Garimin.

2. Fond za obrazovanje u ustanovama Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini. Sredstva iz ovog fonda usmjeravaju se za obrazovne i naučne ustanove Islamske zajednice: medrese, fakultete, studentske domove, institute i biblioteke, iz kur'anske kategorije Ibnus-sebil, tj. za njihovo finansiranje i sufinansiranje.

3. Fond za rad i održavanje organizacione strukture Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini. Sredstva iz ovog fonda usmjeravaju se za potrebe održavanja i unapređenja organizacione strukture Islamske zajednice u BiH i njenog razvoja u domovini i u iseljeništvu, iz kur'anske kategorije Vel-‘amiline ‘alejha.

4. Fond za kapitalna ulaganja. Sredstva iz ovog fonda usmjeravaju se za izgradnju infrastrukturnih objekata, važnih za cijelu Zajednicu, poput škola, obdaništa, mekteba, izdavačke djelatnosti, štampanja knjiga, ulaganja u medije, stipendija učenicima i studentima i posebno nadarenim studentima, što se podvodi pod kur'ansku kategoriju Fi sebilillah.

5. Fond za promociju misije i interesa Islamske zajednice u domovini i svijetu. Sredstva iz ovog fonda usmjeravaju se za podršku i razvijanje naučnih, kulturnih i socijalnih projekata kojima se štite naši interesi u domovini i svijetu. Ovo se podvodi pod kur'ansku kategoriju Vel-muellefeti kulubuhum.

Raspodjelu ukupljenih sredstava u fondove utvrđuje Vijeće muftija na prijedlog Rijaseta, za svaku godinu, shodno prioritetima i potrebama u Zajednici. Prihvatajući ovo opredjeljenje Rijaseta, Vijeće muftija je krajem 2019. godine donijelo fetvu o korisnicima sredstava iz Fonda Bejtul-mal, kojom se potvrđuje šerijatska utemeljenost prethodno donesene Odluke Rijaseta o unutrašnjoj re/organizaciji fonda Bejtul-mal kroz pet gore naznačenih fondova.

Razvoj Bejtul-mala i sve razgranatije vjerske, obrazovne, odgojne, socijalne, kulturne, medijske i druge društvene aktivnosti koje imaju podršku u Bejtul-malu omogućili su i podstakli inovativan pristup pitanju restrukturiranja i reorganizacije fondova i korisnika sredstava zekata i sadekatul-fitra za koju se opredijelio Rijaset na inicijativu Reisu-l-uleme, čime su reaktivirane svih osam kur'anskih kategorija korisnika zekata, u skladu s potrebama ovog vremena i prostora. Ovakav pristup reflektira svojevrsnu reinterpretaciju kur'anskih kategorija korisnika zekata u savremenom kontekstu, na način da sve te kategorije budu u manjoj ili većoj mjeri, prema procjeni prioriteta, uključene i obuhvaćene podrškom iz Bejtul-mala, za razliku od ranije interpretacije naših vjerskih autoriteta kojom su korisnici zekata svođeni na kategoriju „fi sebilillah“ (na Božijem putu), koja je potom reducirana na vjersko-prosvjetne djelatnosti u Zajednici. Također, ovakav Rijasetov pristup u organizaciji i klasifikaciji korisnika zekata u suglasju je sa Taberijevim viđenjem ciljeva i svrhe zekata. Naime, on smatra da zekat ima dva osnovna, komplementarna i međusobno podupiruća, cilja: prvi, otklanjanje ili ublažavanje siromaštva (četiri socijalne kategorije navedene u Fondu za socijalno ugrožene); i drugi, jačanje islama (preostale četiri kur'anske kategorije svrstane u ostala četiri fonda u Rijasetovoj unutrašnjoj organizaciji i preraspodjeli Bejtul-mala).

Rezultati i društvene refleksije institucionalnog/organiziranog prikupljanja zekata i sadekatul-fitra u Bejtul-mal

S ove vremenske distance možemo posve opravdano i utemeljeno kazati da je revitalizacija prakse institucionalnog prikupljanja i raspodjele zekata i sadekatul-fitra, bila jedan od najznačajnijih i najdalekosežnijih institucionalnih, civilizacijskih, organizacijskih i vjerskih iskoraka i uspjeha Islamske zajednice. U fikhskom smislu, ova odluka i opredjeljenje našeg vjerskog autoriteta zapravo je označila i obznanila svojevrsno odustajanje od dotada presumiranog punomoćstva (tefvid/punomoćstvo – princip kojim se obrazlagala praksa hazreti Osmana, r.a.) zekatskim obaveznicima da osobno raspodjeljuju zekat na „skriveni“ imetak (emval batine – novac, zlato, srebro, trgovačka roba) propisanim korisnicima, kako se postupalo kod nas u periodu prije 1968. godine, i vraćanje na izvornu Poslanikovu, a.s. praksu i praksu halifa Ebu Bekra i Omera. Za nepunih desetak godina od početka ove „akcije“, kako su se popularno zvale aktivnosti organa Islamske zajednice na planu objašnjavanja, promocije i realizacije prikupljanja zekata i sadekatul-fitra u Fond za održavanje Gazi Husrevbegove medrese, postignuta su dva epohalno važna uspjeha: prvi, stabilizarani su prihodi i omogućen je dalji rad Gazi Husrev-begove medrese; drugi, osnivanje i početak rada Islamskog teološkog fakulteta 1977. godine, nakon uspješno okončanih radova na obnovi zgrade Đulagina dvora u kojoj su smještene obje spomenute odgojno-obrazovne ustanove Islamske zajednice. U narednih tridesetak godina ove ustanove su se izdržavale isključivo sredstvima dotiranim iz Bejtul-mala. U međuvremenu je u Bosni i Hercegovini, tokom i nakon agresije, osnovano još šest medresa i dva islamska pedagoška fakulteta te Studentski dom Islamske zajednice. Govorim samo o Bosni i Hercegovini. Mešihat IZ u Sandžaku ima svoje odgojno-obrazovne ustanove koje se također u dobroj mjeri finansiraju iz Bejtul-mala pri Mešihatu a imaju i redovnu podršku iz Bejtul-mala Rijaseta. Sve spomenute odgojno-obrazovne ustanove se sufinansiraju iz Bejtul-mala, posebno domski smještaj učenika, koji se ne finansira dotacijama iz kantonalnih budžeta. Medresa „Reis Ibrahim ef. Maglajlić“ u Banja Luci u cijelosti se finansira iz Bejtul-mala. Mnogobrojni učenici i učenice, studenti i studentice završili su školovanje u našim odgojno-obrazovnim ustanovama i sada svojim radom doprinose razvoju Zajednice i društva u raznim oblastima, tako da je lepeza korisnika sredstava Bejtul-mala u ovom segmentu veoma široka i raznolika. Također, nakon agresije na našu domovinu osnovano je više predškolskih ustanova/dječijih vrtića. Uz naše mektebe i ove predškolske ustanove Islamske zajednice uživaju podršku Bejtul-mala. U oblasti kulture nemjerljiv je doprinos Gazi Husrev-begove biblioteke na planu očuvanja naše kulturne baštine i razvoja naučno-istraživačkog rada. Rad ove naše kulturne ustanove prvoga reda finansira se iz Bejtul-mala. Također, u okrilju Islamske zajednice djeluju dva instituta (Institut za islamsku tradiciju Bošnjaka i Institut za religijska istraživanja) čiji se rad i djelovanje odvijaju uz podršku iz Bejtul-mala. Bejtul-mal usmjerava značajnu pomoć i podršku povratničkim džematima i medžlisima, od kojih mnogi bez te pomoći ne bi mogli opstati. Veliku podršku Bejtul-mal pruža medijima Islamske zajednice, bez koje oni ne bi mogli ni nastati ni opstati, a čiji su korisnici naši vjernici širom domovine i dijaspore. Time je i krug posrednih korisnika Bejtul-mala proširen na sve kontinente i zemlje u kojima žive Bošnjaci muslimani. Podrška Bejtul-mala socijalnom sektoru je izdašna, a naročito je kvalitativno i kvantitativno podignuta na viši nivo nakon osnivanja Ureda za društvenu brigu 2014. godine, koji svojim raznovrsnim programima i projektima pomaže brojnim korisnicima, posebno osobama u potrebi. Sem toga, iz fondova Bejtul-mala godišnje se dodjeljuje više stotina stipendija učenicima i studentima, daje se podrška hifzu Kur'ana. Pomoć također stiže i do šehidskih porodica, centara za liječenje od ovisnosti, udruženja koja vode računa o osobama sa posebnim potrebama, za aktivnosti Mreže mladih i drugih mnogobrojnih korisnika koje je teško sve i pobrojati.

(Zekat.ba)