Gazijina biblioteka: Zbirka hadisa Firdevs el-ahbār
Šīravejh je rođen u planinskoj oblasti Dejlem (južno od Kaspijskog jezera) 445/1053., a umro 509/1115. godine. Ibn Salāh (umro 643/1245) navodi da je, kao muhaddis, Šīravejh mnogo putovao i da su ga krasili urođena darovitost, lijep odgoj, široko obrazovanje i privrženost sunnetu. Napisao je više djela od kojih su mu najpoznatija: Tārīh Hemedān (Historija Hemedana), Tārīh el-Hulefā’ (Historija islamskih vladara) i gore spomenuta zbirka hadisa Firdevs el-ahbār. Njegov sin Ebu el-Mensūr (rođen 482/1089., umro 558/1163), u tri debela sveska pod nazivom el-Firdevs el-Kebīr, detaljno je razradio lanac prenosilaca (esānīd) svih hadisa koje je sabrao njegov otac.
Fotografija rukopisa
Završetak djela Firdevs el-ahbār u rukopisu br. R-475, čiji je prijepis u nedjelju, 10. šabana 546 (1151) godine u medresi Imadijji u Hemedanu, završio ‘Abdusselām ibn Muhammed ibn el-Hasan ibn ‘Alī el-Havārizmī.
U Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu čuvaju se dva rukopisa djela Firdevs el-ahbār, od kojih je, kako ćemo kasnije vidjeti, rukopis br. R-475 jedan od najstarijih, ako ne i najstariji sačuvani prijepis ovog djela u svijetu. Oba rukopisa su obrađena u prvom svesku Kataloga rukopisa u GH biblioteci (v. Dobrača I, 451-52, str. 280-81).
OPIS RUKOPISA
Rukopis br. R-475 sadrži kompletno djelo Firdevs el-ahbār. Ima ukupno 417 lista dimenzija: 27,5 cm x 18 cm (dim. teksta: 23 cm x 15,5 cm). Pisan je teško čitljivim nashī pismom, najčešće bez tačaka, u 27 redaka. Mastilo je kvalitetno, postojano na dodir sa vlagom. Papir je srednje debljine, glat, tamnobijele boje, bez vodenog znaka, istočnog porijekla, ručne izrade. Listovi su dohvaćeni vlagom, po rubovima izlizani i naknadno uvezani. Pojedini listovi su lijepljeni i naknadno popravljani. Na marginama se nalaze kratice koje označavaju nazive djela iz kojih su pojedini hadisi uzeti, kao i imena ashaba koji ih prenose. Na listovima 413b-417b, iz pera autorova sina, dat je opis djela i tumač kratica na marginama. Tu se nalazi i nekoliko bilješki o kategorijama učenjaka koji su slušali ovo djelo. Listovi su bez kustoda.
Povez je kartonski, novijeg datuma. Vanjska strana korica presvučena je impregniranim platnom zelene boje.
Na kraju djela (v. list 413a), data je duža bilješka u kojoj su precizno navedeni: ime prepisivača, mjesto i godina prijepisa, te još neki podaci. U njoj stoji: Ve fereġa min tahrīrihī el-‘abdu ed-da‘īfu el-fekīru ilā rahmetillāhi te‘ālā ‘Abdusselām ibn Muhammed ibn el-Hasan ibn ‘Alī el-Havārizmī, ġaferallāhu lehū ve livālidejhi ve li ehīhihī ve reddehū ilā vetanihī sālimen ġānimen... Istaġreka fī tahrīri hāzel-kitābi karīben min selāseti ešhurin me‘a ištiġālihī bi es-semā‘i ve kirā’eti el-Kur’āni ve mā zālike illā fadlullāhi sabbehū ‘alejje li edžli ġurbetī... Ve ketebtu džemī‘a hāzel-kitābi ve huve selāsetun ve hamsūne tabekaten fī el-Medreseti el-‘Imādijjeti bi Hemedān, bi mehalleti Zaferābād el-mensūbeti ilā Mevlānā el-Imāmi el-edželli el-ustāzi Nedžmiddīni, Tādžil-eimmeti, Šerefil-islāmi Ebī el-Mensūri el-Baġdādī... Feraġtu minhu jevmel-ehadi karīben minez-zuhri li ‘ašri lejletin halet min šehri ša‘bāne min seneti sittin ve erbe‘īne ve hamsi mi’etin / ”Prijepis ovog djela završio je siromašni rob koji je potrebit milosti Uzvišenog Allaha, ‘Abdusselām ibn Muhammed ibn el-Hasan ibn ‘Alī el-Havārizmī, Allah oprostio njemu, njegovim roditeljima i bratu i dao da se živ i zdrav vrati u svoju domovinu... U prepisivanju ove knjige, uz povremeno slušanje i učenje Kur’ana, proveo sam nepuna tri mjeseca, što sam doživio kao blagodat kojom me je, zbog odsustva iz rodne grude, obasuo Allah. Cijelu ovu knjigu koja se sastoji od 53 tabaka (lage) prepisao sam u medresi Imadijji u Hemedanu u mahali Zaferabad, nazvanu po našem zaštitniku, vrhovnom vođi, učitelju, zvijezdi vjere, kruni imama i ponosu islama, Ebū Mensūru el-Bagdādiju. Prijepis sam završio pred podne u nedjelju, 10. šabana 546 (1151) godine.”
Prema tome, prijepis ovog djela je star 855 godina, i kao takav, sigurno, spada među najstarije, ako ne i najstariji na svijetu. Ujedno, ovo je jedan od najstarijih rukopisa, uopće, koji se čuvaju, ne samo u Gazi Husrev-begovog biblioteci nego i u cijeloj Bosni i Hercegovini.
BILJEŠKE NA POČETKU RUKOPISA
Na listu 1a ovog rukopisa nalaze se četiri bilješke iz 14. stoljeća o pokajanju ili prelasku na islam nekoliko osoba čija imena nisu spomenuta, već je umjesto njih rečeno siromašni rob (el-‘abdu el-fekīru).
U prvoj stoji: ”Siromašni rob se pokajao Uzvišenom Allahu 12. muharrema 776/1374. godine” / Tābe el-‘abdu el-fekīru ilallāhi te‘ālā fī sānī ‘ašere šehri el-muharremi senete sittin ve seb‘īne ve seb‘i mi’etin.
U drugoj stoji: ”Siromašni rob se pokajao Allahu 4. safera 796/1393. godine” / Tābe el-‘abdu el-fekīru ilallāhi fī rābi‘i safer el-hajri senete sittin ve tis‘īne ve seb‘i mi’etin.
U trećoj stoji: ”Siromašni rob se vratio i pokajao Uzvišenom Allahu u četvrtak, 5. zul-kadeta 796/1393. godine” / Redže‘a ilallāhi te‘ālā ve tābe el-‘abdu el-fekīru ve zālike fī jevmil-hamīsi, hāmisi šehri zil-ka‘deti senete sittin ve tis‘īne ve seb‘i mi’etin.
Četvrta bilješka, sličnog sadržaja datirana je 4. redžeba 803/1400. godine.
Na listu 2b nalaze se četiri bilješke ranijeg vlasnika ‘Alī ibn Ahmeda ibn Ejjūba u kojima stoji:
1. Aiša, kćerka ‘Alī ibn Ahmeda ibn Ejjūba, Allah ih sačuvao i čestititim učinio, rodila se u 15. noći mjeseca šabana 794/1392. godine.
2. Muhammed, sin ‘Alī ibn Ahmeda ibn Ejjūba rodio se uoči ponedjeljka, poslije akšam namaza, 13. rebiul-evvela 796/1394. godine... Četrdeset dana kasnije preselio je na ahiret...
3. Fatima, kćerka ‘Alī ibn Ahmeda ibn Ejjūba, Allah ih sačuvao i čestititim učinio, rodila se u mjesecu džumadel-evvelu 803/1401. godine, a preselila na ahiret krajem mjeseca džumadel-evvela 805/1403. godine.
4. Fatima (II), kćerka ‘Alī ibn Ahmeda ibn Ejjūba, Allah ih sačuvao i čestititim učinio, rodila se ujutro u ponedjeljak, 14. rebiul-evvela 806/1403. godine.
Rukopis je za Gazi Husrev-begovu biblioteku uvakufio Mehmed-ef. Muftić, bivši muderris u Gazi Husrev-begovoj (Kuršumliji) medresi u Sarajevu.
O RANIJEM VLASNIKU
Mehmed Refik-ef. Muftić, sin Mustafe Hilmi-ef. Hadžiomerovića, rođen je u Sarajevu 1854. godine. Njegov otac Hilmi-ef., sin je junačke krajine (iz Kulen Vakufa), koji je, nakon petnaestogodišnjeg školovanja u Carigrad pred najglasovitijim alimima onog vremena, po povratku u Bosnu bio imenovan, prvo za muderrisa Gazi-Husrev-begove (Kuršumlije) medrese (1853-1888), potom i sarajevskim muftijom (1855-1894), te konačno 17. oktobra 1882. godine prvim reisul-ulemom, tj. vrhovnim poglavarem bosansko-hercegovačkih muslimana.
Nakon završene Gazi Husrev-begove medrese u Sarajevu, Mehmed Refik-ef. Muftić odlazi na dalje školovanje u Carigrad, gdje ostaje 7 godina. Dubinu i širinu njegovog obrazovanja najbolje potvrđuju riječi akademika Hamdije Kreševljakovića koji je o njemu zapisao: U poznavanju orijentalnih jezika i literature bio je upravo savršen i u tome nije mu u nas onoga vremenanije bilo premca. Uz to je poznavao dobro naše ljude, koji su se iole istakli na istočnom Parnasu. (v. Spomenica Gazi Husrevbegove četiristogodišnjice, Sarajevo, 1932, str. 151)
Po završetku školovanja u Carigradu, Mehmed Refik-ef- Muftić vratio se u rodno Sarajevo, gdje je punih 28 godina radio kao muderris Gazi Husrev-begove medrese (1888-1916). Mnogi naši alimi, uključujući i Ahmed-ef. Bureka, bili su njegovi učenici. Svi su ga se rado sjećali i o njemu govorili s najvećim poštovanjem. Ničim se drugim osim nauke nije bavio, tako da su mu dom i medresa cijelog života bili jedino boravište. Uprkos tome, doživio je da su mu ljudi crnih duša izvan medrese priredili nezgodu, nagovorivši softe da se dignu protiv svoga muderrisa. Istraga provedena od strane Ulema-i medžlisa dokazala je da su učenici bili oruđe pakosti.
Za njegovo ime veže se i Ta‘rifa koju u Gazi Husrev-begovoj džamiji prije hutbe naglas uči mu‘arrif. To je tekst na perzijskom jeziku koji počinje riječima: Bārekellāhu fīkum, ahsenallāhu ilejkum, tajjeballāhu enfāsekum... Njom se, između ostalog, najavljuje ime osnivača džamije Gazi Husrev-bega. Ta‘rifa se ranije učila još u Carevoj i Čekrekči Muslihuddinovoj džamiji, a danas samo u Begovoj. Hamdija Kreševljaković navodi (v. Spomenica Gazi Husrevbegove četiristogodišnjice, Sarajevo, 1932, str.98) da je tekst Ta‘rife sastavio muderris Kuršumlije medrese, Mehmed Refik-ef- Muftić.
Međutim, Kasim-ef. Dobrača je pronašao i u prvom svesku Kataloga rukopisa GH biblioteke (v. br. 795, str. 553) obradio dva prijepisa teksta ove Ta‘rife iz vremena prije nego ju je mogao sastaviti Mehmed Refik-ef. Jedan prijepis Ta‘rife datira iz 1276/1859., a drugi iz 1278/1861. godine, dakle, iz vremena kada je ovaj imao samo 5, odnosno 7 godina.
Salim-ef. Muftić (1876-1938), sarajevski muftija (1914-1930), član i u dva navrata predsjednik Ulema-i medžlisa (1930-1936), bio je mlađi brat Mehmeda Refik-ef. Muftića. Salim-efendijin zet, rahmetli Hamdija Ćemerlić, iz zaostavštine svoga punca, poklonio je Gazi Husrev-begovoj biblioteci oko 70 rukopisa i stotinjak štampanih knjiga, od kojih je Salim-ef. bar neke bio naslijedio od svoga brata Mehmeda Refik-ef. i djeda Mustafe Hilmi-ef. Hadžiomerovića.
Mehmed Refik-ef. Muftić je umro 6. septembra 1916. godine na svom imanju u Lješevu kod Visokog gdje je i ukopan.
