Sefardska muzika u kulturi bosanskih Jevreja

Jevreji koji su otišli na istok, na teritoriju današnje zapadne i srednje Evrope (Njemačka, Austro-Ugarska, Češka, Poljska i druge), nazvani su Aškenazi (Aškenaz je hebrejska riječ za istok, a u užem smislu Njemačka). Oni koji su otišli na zapad, Mediteran (Iberijsko poluostrvo) i neke evropske zemlje: Holandiju (Amsterdam) ili u Francusku (Provansa), Italiju, te u Afriku (Maroko) itd. zovu se Sefardi. S'farad je hebrejski naziv za zapad, a u užem smislu za Španiju.

U starom vijeku teško je naći mediteransku zemlju bez značajnih i snažnih jevrejskih kolonija, osobito na ušćima rijeka. Između ostalih gradova, Jevreji su se naselili u Atini, Korintu, Solunu, a potom u Skoplju itd. Poslije propasti Jerusalema (70-ta godina n.e.), te gušenja velike pobune (135-ta godina n.e.) enormno je povećan broj Jevreja u pomenutim gradovima na Mediteranu. Sudbina Jevreja, poslije Nicejskog sabora (325-ta godina n.e.), kad nisu htjeli primiti kršćanstvo, bila je obilježena progonima za mnogo vremena unaprijed.

Dolazak Jevreja u unutrašnjost Balkana pojačan je poslije podjele Rimskog carstva i stvaranja Bizanta. Nakon institucionalizacije kršćanstva, Jevreji su postali u Bizantu „Corpus Aliaenum“. „Corpus juris civilis“ cara Justinijana tretira Jevreje kao „Possesio Imperii“ ili su pak Jevreji „Servi camerae regis“. Bez obzira na ovo, judaizam je privlačio određene velikaše i relativno veliki broj podanika. Sjetimo se samo pojave i nestanka Hazara, čiji su vođe prešle na judaizam (kagani – dolazi od hebrejske riječi koheni). Hazarska država je egzistirala od 7. do 12. stoljeća. Interesantan je i uticaj hebrejskog alfabeta na glagoljicu, koja je preuzela pet hebrejskih slova: B, K, T, Š i Č, kao i na ćirilicu koja je preuzela slovo Š (hebr. šin).

Osim Soluna u 12. stoljeću, razni putopisci su opisali Jevreje i u Skoplju (Skub, Ušćup itd.), u Monastiru (Bitolj) i nekim drugim gradovima.

Nisu poznati ni tačni podaci o pojavi Jevreja na Pirinejskom poluotoku. Vjerovatno su oni došli tamo sa Feničanima, u isto vrijeme ili malo poslije. Vjerovatno nisu bili zapaženi kao narod. Dolaskom zapadnih Gota u predjele današnje Španije i Portugala ili neposredno poslije toga, počeli su prvi progoni Jevreja od strane njihove crkvene hijerarhije. Mnogo važniji je bio dolazak sa Arapima (7. do druge polovine 8. vijeka). Odmah nakon tog dolaska, Jevreji postaju vrlo važan i značajan faktor. Arapska kultura je tada bila superiornija, te Jevreji bivaju potaknuti na pojačan duhovni angažman. Odmah nakon arapskih, pojavljuju se i jevrejske akademije, na kojima se izučavaju: religija i filozofija. U Kordobi i nekim drugim gradovima, izučava se i matematika, astronomija, medicina, gramatika u sklopu filologije, pjesništvo, a osobito jezici arapski i hebrejski, kao i latinski i starogrčki. Tada Jevreji pod uticajem Arapa rado prihvataju neoplatonističko učenje. Od 13. vijeka, dobrim dijelom miješana kultura i umjetnost, pomjera se ka ostalim gradovima tadašnje Španije (Barceloni i Toledu). Taj se period u španskoj-arapskoj i jevrejskoj kulturi naziva „el siglo de oro“ – zlatni vijek. Tada se pojavljuju u nauci i filozofiji, te teologiji, čuvena imena kao Majmonides, Moše ben Nahman itd., kao i poeti Ibn Gabirol i Halevi.

Vrlo je značajno da jevrejska muzička narodna tradicija rado prima arapske uticaje, te se stvaraju muzičke tvorevine koje sliče na arapske kaside i sehele. Sve ove tekovine arapsko-jevrejske kulture, ne samo u muzici, nego i šire, kasnije bivaju ugrađene u španski romansero (El romancero espanol).

Četrnaesti vijek je za Arape i Jevreje zlokoban, jer se tada u većem obimu javlja antisemitizam, koji je za Jevreje ali i Arape uveo masovno pokrštavanje, te pojavu neokršćana i kripto Jevreja. Polako ali i sigurno, Španija se počinje pretvarati u teokratsku državu gdje katolička vjera igra odlučujuću ulogu u životu velike većine ljudi. Edikt o izgonu Jevreja i Arapa iz Španije 1492. godine, a kasnije i Portugala, donio je mnogo zla i jednima i drugima, jer su bili već donekle asimilirani kao i do stvaranja nove, druge dijaspore za Jevreje, a za oba naroda bolan rastanak sa zemljom koju su smatrali svojom novom domovinom u svakom pogledu. Najveći dio Jevreja izgnanika našao je utočište u velikoj i moćnoj Otomanskoj imperiji. Manji dio je došao u Evropu (Amsterdam u Holandiji i Provansu u Francuskoj). Španski Jevreji su se raselili po Otomanskoj imperiji na sva tri tadašnja kontinenta: Evropu, Afriku i Bliski istok. Svi oni se dijele na dvije velike grupe i to prvu čine oni koji su otišli u okvire zapadno-evropske kulture (Amsterdam, Francuska, a poslije Engleska i Italija), a drugu čine oni koji su došli u zemlje sa orijentalnom kulturom. Ovu grupu možemo također podijeliti na dvije podgrupe: zapadnu i istočnu. Zapadnu čine useljenici na teritoriju sjeverne Afrike (koji i dalje imaju neke veze sa Španijom) i istočnu koju čine Sefardi na Bliskom istoku i Balkanu. Ovi balkanski nisu imali skoro nikakve veze sa Španijom, nakon svog dolaska.

Vrlo je interesantan ambivalentni odnos koji traje vjekovima, potomaka izdanih i spaljenih Sefarda iz toga doba. Tokom istorije pa i danas u njima tinja ogorčenje i bezgranična žalost zbog toga barbarskog akta španskih kraljeva nazvanih „katolički“. Ova je odluka očito bila donesena pod velikim utjecajem Inkvizicije, a naročito njenog poglavara – kardinala Torquemade, koji je inače bio pokršteni Jevrej – zamislimo koje li ironije! Ti isti Sefardi nisu gajili i ne gaje mržnju prema španskom narodu i zajedničkoj kulturi koju su stvorili zajedno sa Arapima i katolicima, svojim susjedima. U tom smislu poznata je pjesma velikog rabina, pjesnika i učitelja Avrama Kapona iz prve polovice 20- og vijeka. Zato ću je unijeti kao i njen prevod u ovaj tekst.

A ESPANA                                                           ŠPANIJI

A Ti, Espana bienquerida,                               Tebe, predraga Španijo,

Nosotros „madre“ Te llamamos                     mi te „majkom“ zovemo

Y mientras toda nostra vida,                           i za cijelog života našeg,

Tu dulce lengua no dejamos.                        Tvoj slatki jezik ne ostavljamo.

Aunque Tu nos desterraste                             Iako si nas odbacila                  

Como madrasta de tu seno,                             kao maćeha sa svojih prsa,

No estancamos de amarte                              mi tebe ne prestasmo voljeti

Como santisimo terreno,                                   kao i presveto ono tlo

En que dejaron nuestros padres                     gdje su naši očevi ostavili

A sus parientes enterrados                              rodbinu svoju pokopanu

Y las cenizas de millares                                   prah hiljada sviju onih

De tormentados y quemados.                         mučenih i spaljenih.

Cijeli tekst u printanom izdanju od 15. decembra