Prof. dr. Almir Fatić: Uvod u kur'anske nauke (20. dio) - Neobične riječi Kur'ana

Radio BIR svakog petka od 10.00 sati emituje serijal Uvod u kur'anske nauke s profesorom Almirom Fatićem, rukovodiocem Katedre za tefsir na Fakultetu islamskih nauka Univerziteta u Sarajevu.

U okviru ovog serijala prof. dr. Almir Fatić će govoriti o znanju koje je povezano s istraživanjem Kur'ana, kao što su fenomen Objave, sakupljanje i raspoređivanje Kur'ana, mekanski i medinski ajeti, povod Objave, derogirajući i derogirani, jasni i nejasni ajeti, kao i drugim temama koje su povezane s Kur'anom Časnim.

Neobične riječi kur'ana

Garībul-kur’an

 

O temi neobičnih ili manje poznatih riječi ili izraza u Kur’anu (garību l-Kur’an) pisao je veliki broj klasičnih autora kroz stoljeća, pa sve naših dana, kao što su: 

Ebu Ubejde (209/824), Medžazul-Kur’an; Taberi (319/923), Garibul-Kur’an; Sidžistani (330/941), Nuzehtu-kulub fi garibil-Kur’an – neki ocjenjuju kao možda najznačajniju knjigu iz ove oblasti; Ibn Halevejh (370/980), Garibul-Kur’an). A jedne od najljepših knjiga o ovoj temi su: Ibn Kutejbe (276/889), Tefsir garibil-Kur'an (Tumačenje garib izraza u Kur'anu), Mufredat fi garibil-Kuran (negdje se spominje kao: Mu'džem mufredat elafzil-Kur'an Ragiba Isfahanija (u. 502./1108.) te djela Ibnul-Enbarija (u. 1181), El-Bejan fi garibil-Kur'an i Ibnul-Dževzija (u. 1201) Tezkiretul-erib fi tefsiril-garib, itd. 

Iz 20. stoljeća izdvajamo: Hamdi Ubejd ed-Dimeški, Tefsiru garibi l-Kur'am, 1963; Nedim el-Džisr (čuveni libanonski učenjak; u. 1980), Garibul-Kur'an, 1974; Muhammed es-Sādik 'Urdžun (u. 1980), Kamus garibi l-Kur'an (Rječnik kur'anskih garib izraza). 

Djela iz ove oblasti tretiraju samo određene kur'anske izraze, dok klasični i savremeni komentari Kur'ana (tefsiri) uglavnom tumače cijeli Kur'an, tj, sve njegove riječi i sve ajete. 

Garīb, leksički, označava  onoga ko je daleko od rodbine, ili onoga ko je sam, usamljen. Terminološki, garīb su riječi Kur’ana koje su daleko od razumijevanja. Nazvane su tako jer su daleko od očiglednog razumijevanja (zāhirul-fehm), ili što što odvojene od drugih riječi koje su bliske razumijevanju.

Razlog njihovog nerazumijevanja može biti u neupotrebi riječi, ili u njenoj upotrebi u alegoriji, metafori ili prenesenom značenju, ili zato što čitalac ili slušatelj slabo poznaje jezik, što je vrlo često, a još učestalije zbog miješanja Arapa sa nearapaima i udaljenosti od ere ashaba, neki je Allah njima zadovoljan (Itr', Ulumul-Kur'an, 255)

Bejheki bilježi sljedeći hadis od Ebu Hurejrea: أَعْرِبوا القرآن والتمِسُوا غرائبه ''Utvrđujte značenja Kur'ana i istražujte njegove neobične izraze!'' Od Ibn Omera bilježi ovaj hadis: ''Ko prouči Kur'an sa razumijevanjem njegovih riječi za svaki proučeni harf imat će dvadeset hasenata (dobrih djela), a ko ga prouči bez razumijevanja za svaki harf imat će deset hasenata''.

Pod i'rabom Kur'ana misli se na poznavanje značenja njegovih riječi, a ne misli se na i'rab u terminološkom značenju kod gramatičara (fleksija, padežni završeci riječi) kojem je opozitan pojam lahn (pogreška), jer učenje koje zanemari taj i'rab nije učenje i za njega ne slijedi sevap.

Proučavatelj Kur'ana mora konsultirati knjige stručnjaka iz ove oblasti i ne donositi svoje mišljenje, jer je ovo znanje preneseno od ashaba, koji su najrječitiji Arapi i najbolji poznavaoci književnog arapskoga jezika; Kur'an je objavljivan u njihovo vrijeme i na njihovom jeziku; oni nisu objašnjavali izraze čije značenje nisu poznavali, o njima ne bi ništa rekli.

Ebu Ubejd u Feda'ilu prenosi od Ibrahima et-Tejmija da je rekao kako je Ebu Bekr es-Siddik bio upitan o Allahovim riječima: وَفَاكِهَةً وَأَبّاً ukusno voće i 'ebben' ('Abese, 31) pa je rekao: ''Koje će mi nebo hladovinu pružati i koja će me zemlja nositi ako o Allahovoj Knjizi kažem ono što ne znam!'' Inače, u tefsirima se navodi više mišljenja o izrazu ebben – hrana za životinje, slama, sve što izraste iz zemlje, sve rastinje osim voća, itd. Većina učenjaka, kao i Ibn Abbās, smatraju da se pod izrazom ebben misli na pašnjake i ispašu.[1]

Također, od Enesa se prenosi da je Omer b. el-Hattab na minberi proučio ajet: وَفَاكِهَةً وَأَبّاً te rekao: ''Izraz el-fakihetu (ukusno voće) nam je poznat, ali šta je ebben?!'' Zatim je sâmom sebi rekao: ''Zaista bi to bila usiljenost, o, Omere!''

Predajnim putem od Mudžahida se prenosi da je Ibn 'Abbas rekao: ''Nisam znao šta znači fatiru s-semavat (فاطر السماوات Stvoritelj nebesa) sve dok se nisu dva beduina počela prepirati o jednom bunaru, pa je jedan rekao: 'Ja sam ga oblikovao!' – tj. ja sam ga prvi (za)počeo kopati.

Ibn Džerir prenosi da je Se'id b. Džubejr bio upitan o Allahovim riječima: وَحَنَاناً مِّن لَّدُنَّا i nježnost od Nas (Merjem, 13) pa je odgovorio: ''Pitao sam o tim riječima Ibn 'Abbasa i ništa mi nije odgovorio!'' U drugoj predaji od Ikrimea Ibn Džerir) rekao je: „Ne znam šta je el-hanan.” Veli se i da hananen znači: milost.

Firjabi prenosi od Ikrimea da je Ibn 'Abbas rekao: ''Poznajem značenja svih riječi u Kur'anu osim ovih riječi: غِسْلِينٍ (el-Hakka, 36), وَحَنَاناً (Merjem, 13),  أَوَّاهٌ(Hud, 75) i ٱلرَّقِيمِ (el-Kehf, 9).

Ibn Ebi Hatim prenosi od Katadea da je Ibn 'Abbas rekao: ''Nisam znao šta znače Allahove riječi: رَبَّنَا ٱفْتَحْ بَيْنَنَا وَبَيْنَ قَوْمِنَا بِٱلْحَقِّ Gospodaru naš, Ti presudi nama i narodu našem, po pravdi (el-E'araf, 89) sve dok nisam čuo osobu koja je rekla: 'Dođi da ti otvorim (ufatihuke)'' u značenju: da ti presudim.

Predajnim putem od Mudžahida prenosi se da je Ibn 'Abbas rekao: ''Ne znam šta znači riječ gislin غِسْلِينٍ, ali mislim da ona označava drvo zekkum''.

Poznavanje neobičnih riječi je nužno onome ko tumači Kur'an (mufessiru). U Burhanu Zerkeši kaže: ''Od proučavatelja te oblasti zahtijeva se da poznaje lingvistiku (arapskoga jezika): imenice, glagole i partikule. O značenjima partikula, budući da ih je manje, govore gramatičari i to treba uzeti iz njihovih djela’’.

Najprioritetnije je da se o pitanju ove oblasti konsultira ono što se prenosi od Ibn Abbasa i onih koji su prenosili od njega, jer oni od njega prenose sve ono što sadrži tumačenje garibu l-Kur'ana (neobičnih riječi Kur'ana).

Prema tefsirskoj literaturi, u Kur’anu ima najmanje 700 stotina riječi koje se mogu tretirati kao garib izrazi.

Ebu Bekr b. el-Enbari kaže: ''Od ashaba i tabi'ina je preneseno mnogo predaja o tome da su oni neobične i zakučaste riječi Kur'ana tumačili dokazima iz poezije. Jedna skupina učenjaka, pak, to smatra pokuđenim i to im, za razliku od gramatičara, nije poznato. Oni kažu: Ako biste tako postupali, onda biste poeziju učinili osnovom Kur'ana, a kako da bude dozvoljeno da se poezija navodi kao dokaz u tumačenju Kur'ana kad je sama poezija prezrena u Kur'anu i Hadisu?''

Ebu Bekr b. el-Enbari dalje kaže: ''Ali nije onako kako oni tvrde, tj. da poeziju uzimamo osnovom Kur'ana, već njome želimo objasniti neku neobičnu riječ u Kur'anu, jer Svevišnji Allah kaže: إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآناً عَرَبِيّاً Mi je objavljujemo kao Kur'an na arapskome jeziku (ez-Zuhruf, 3); بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُّبِينٍ na jeziku arapskom jasnome (eš-Šu'ara', 195)''.

Ibn Abbas kaže: ''Poezija je arhiv Arabljana (الشِّعر ديوان العرب), i kad nam je skriveno značenje neke riječi u Kur'anu, kojeg je Svevišnji Allah objavio na jeziku Arabljana, mi konslutiramo njihov arhiv i u njemu tražimo značenje te riječi''.

Prenosi se predajnim putem od Ikrimea da je Ibn Abbas rekao: ''Ako me pitate o neobičnim riječima u Kur'ana, potražite njihovo značenje u poeziji jer – poezija je arhiv Arabljana''.

Ebu 'Ubejd u svome Feda'ilu prenosi da je Ibn 'Abbas bio upitan o nečemu iz Kur'an, pa je o tome naveo stihove poezije''. Ebu 'Ubejd, potom, veli: ''To jest, on je poeziju koristio kao dokaz u tumačenju Kur'ana''.

Sve ono što je preneseno do nejga o tom pitanju sabrano je u raspravi (mesa'il) Nafi'a b. Ezreka. Naime, Ibn 'Abbas je jedanput sjedio u dvorištu Kjabe, a ljudi okupljeni oko njega pitali su ga o tumačenju Kur'ana. Tada Nafi' b. el-Ezrek reče Nedždetu b. 'Uvejmiru: ''Hajdemo do onoga što se usuđuje tumačiti Kur'an a o tome nema znanja!'' Oni mu priđoše i rekoše: ''Želimo te pitati o nečemu iz Allahove Knjiga pa da nam to protumačiš i doneseš nam dokaz iz govora Arabljana, jer, zaista je Allah objavio Kur'an na jasnome arapskom jeziku''. Ibn 'Abbas im na to reče: ''Pitajte me o čemu hoćete''.

1) Nafi' reče: - Obavijesti me o riječima Uzvišenog Allaha: عَنِ ٱلْيَمِينِ وَعَنِ ٱلشِّمَالِ عِزِينَ zdesna i slijeva, u skupinama (el-Me'aridž, 37)!

On mu (Ibn 'Abbas) odgovori: - العزون su grupe prijatelja (حلق الرفاق).

– A je li to poznato Arabljanima? – upita on, pa mu Ibn 'Abbas odgovori:

- Da, zar nisi čuo 'Abida b. el-Ebresa kako kaže:

فجاءوا يَهْرعُون إليه حتى       يكونوا حول مِنْبرِه عزينا

Pa mu dođoše žurno, tako da,

oko njegove govornice bijahu u grupama.[2]

 

2) - Obavijesti me o Njegovim riječima: وَٱبْتَغُوۤاْ إِلَيهِ ٱلْوَسِيلَةَ i tražite ono što će vas Njemu približiti (el-Ma'ide, 35)!

On mu odgovori: - الوسيلة je potreba, želja (الحاجة ‏).

 - A je li to poznato Arabljanima?

- Da, zar nisu čuo 'Antaru kako kaže:

إن الرجال لهم إليك وسيلة       إن يأخذوك تَكَحَّليِ وتَخْضَبي

Zaista ljudi imaju želju za tobom,

ako te uhvate, ti se uljepšaj surmom i knom!

 

3) Obavijesti me o Njegovim riječima: شِرْعَةً وَمِنْهَاجاً zakon i pravac (el-Ma'ide, 48)!

On mu odgovori: - الشرعة je vjera (الدين), a  المنهاج je put (الطريق).  

- A je li to poznato Arabljanima?

- Da, zar nisu čuo Ebu Sufjana b. el-Harisa 'Abdulmuttaliba kako kaže:

لقد نطق المأمونُ بالصدق والهدى       وبيَّن للإسلام ديناً ومنْهجا

Progovori Povjerljivi Istinom i Uputom,

i objasni islamsku vjeru i put!

 

4) Obavijesti me o Njegovim riječima: إِذَآ أَثْمَرَ وَيَنْعِهِ kad napupa i sasvim dozrije (el-En'am, 99)!

On mu odgovori: - Sazrijevanje i dospijevanje ( نُضْجُه وبلاغه).

- A je li to poznato Arabljanima?

- Da, zar nisu čuo riječi pjesnika:

إذا ما مَشَتْ وسْطَ النساءِ تأوّدَتْ       كما اهتزّ غُصْنٌ ناعمُ النَّبْتِ يانِعُ

Kad prođe pored žena ona se uvija,

ko' što se povija vitka grana sa zrelim plodovima.

 

5) Obavijesti me o Njegovim riječima: وَرِيشاً (el-E'araf, 26)!

On mu odgovori: - الريش je imetak (المال).

- A je li to poznato Arabljanima?

- Da, zar nisu čuo riječi pjesnika:

فَرِشْني بخيرٍ طالَما قد بَرَيْتَني       وخيرُ الموالي مَنْ يَريش ولا يَبْري

Pomozi mi u imetku kao što si mi naštetio,

jer najbolji prijatelj je onaj koji koristi a ne šteti!

 

6) Obavijesti me o Njegovim riječima: لَقَدْ خَلَقْنَا ٱلإِنسَانَ فِي كَبَدٍ Mi stvaramo čovjeka skladnog (el-Beled, 4)!

On mu odgovori: - Kao skladnog i uspravnog (في اعتدال واستقامة).

- A je li to poznato Arabljanima?

- Da, zar nisu čuo Lebida b. Rebi'a kako kaže:

يا عَينُ هَلَاّ بَكَيْتِ أرْبَدَ إذْ ... قُمْنا وقامَ الخُصُومُ في كَبَدِ

 

Oko moje! Zašto ne zaplaka za Erbedom kad

ustadosmo, a ustadoše i neprijatelji uspravno?

 

7) Obavijesti me o Njegovim riječima: يَكَادُ سَنَا بَرْقِهِ sijev munje Njegove samo što... (en-Nur, 43)!

On mu odgovori: - سَنَا je svjetlo (الضوء).

- A je li to poznato Arabljanima?

- Da, zar nisu čuo Ebu Sufjana b. el-Harisa kako kaže:

يَدْعُو إلى الحقِّ لا يبغي به بَدَلاً       يَجْلُو بِضَوْءٍ سَناهُ داجيَ الظُّلَم

On poziva Istini, koju ne želi mijenjati,

Koja svojim blistavim svjetlom tjera mrklu tamu.

 

8) Obavijesti me o Njegovim riječima: وَحَفَدَةً i unuke (en-Nahl, 72)!

On mu odgovori: - Djeca od djeteta, a oni su pomoćnici (ولد الولد، وهم الأَعوان‏).

- A je li to poznato Arabljanima?

- Da, zar nisu čuo pjesnika kako kaže:

حَفِدَ الوَلائِدُ حَوْلَهُنَّ وأَسلَمَتْ       بأَكُفِهِنَّ أَزِمَّةُ الأَحْمَالِ

Robinje ih žurno uslužuju, a predate su im

uzde deva u njihove ruke.

 

9) Obavijesti me o Njegovim riječima: وَحَنَانًا مِّن لَّدُنَّا (Merjem, 13)!

On mu odgovori: - I milost od Nas (رحمة من عندنا).

- A je li to poznato Arabljanima?

- Da, zar nisu čuo Tarefa Ibnu l-'Abda kako kaže:

أبا مُنْذرٍ أَفْنَيْتَ فَاسْتَبْقِ بَعْضَنَا       حَنَانَيْكَ بعضُ الشَّرِّ أَهْونُ مِنْ بَعْض

Uništio si nas, Ebu Munzire, pa ostavi makar jednoga od nas!

Smiluj se, neko zlo je manje od drugoga!

 

^{Cjelokupina ova raspravu može se vidjeti u knjizi Ahmeda Adilovića, Tumačenje manje poznatih kur'anskih izraza. Rasprava između Ibn Abbasa i Ibn al-Azraqa. Sarajevo, 2014, gdje se navodi, na ovaj način, 190 riječi, kao i u: Dželaludin es-Sujuti, Itqan – Sveobuhavtni uvod u kur'anske nauke 2, prev. Almir Fatić, Sarajevo, 2023. (gdje se također navodi i objašnjava 190 kur'anskih manje poznatih riječi}

^{[1] V.: al-Ṭabarī, Ğāmiʻ al-bayān, 10/8479-8481; al-Māwardī, al-Nukat wa al-ʻuyūn, 6/208, Ibn Džuzejj, Olakšani komentar Kur'ana, 6/320.}

^{[2] Svi prijevodi stihova preuzeti su iz: Ahmed Adilović, Tumačenje manje pozantih kur'anskih izraza, Sarajevo, 2014.}

(Preporod.info)